वैदिक भाशेंत ळ ळह जातात. संस्कृतांत ते तशें जायनात. संधिनेम कडक जाले. विभक्तीप्रत्ययांतूय थोडो फरक पडलो. क्रियापदाच्या मळार खूब फरक घडून आयलो. भूतकाळांतलीं रुपां खाशेलपण शेणोवन बसलीं. आज्ञार्थ, विध्यर्थ आनी संकेत हांचो उपोग जातालो, पूण हेर अर्थ व्हडलेशे म्हत्वाचे उरलेनात. उपसर्गाचें स्वतंत्र अस्तित्व नश्ट जावन तें धातूंकूच दसले.
संस्कृती उपरांतच्या काळांत ऋ ऋ लृ ऐ औ हे स्वर नश्ट जाले. दोन स्वरांमदले कांय शुद्ध स्फोटक नश्ट जाले जाल्यार कांय बदलले, सप्राण स्फोटकांतलें स्फोटकतत्व गेलें, ष हो घर्षक वचून स वा श तितलो उरलो, संयुक्त व्यंजनाचे सुवातीर ते ते सुवातेप्रमाण शुद्ध व्यंजनां वा व्यंजनयुग्मां आयलीं. संधी ना जाली. व्याकरणांत नामांचें व्दिवचन नश्ट जालें. कांय वाठारांत तिनूय लिंगा तिगून उरलीं, जाल्यार कांय कडेन दोन आनी कांय बोलींत तर लिंगवेवस्था उरलीचना. क्रियापदांत धातुसाधितांनी खूब मोट्या प्रमाणांत आक्रमण केलें. ताका लागून तांचीं रुपां विशेशणाप्रमाण कर्तो वा कर्म हांकां चड लागींचीं जालीं.
चड म्हत्वाचो फरक घडून आयलो तो शब्दसंग्रहांत. बदलपी समाजीक परिस्थिती आनी राजकी घडणुको हांच्या संदर्भांत संस्कृत शब्दसंग्रह खूब अपुरो आशिल्लो. संस्कृत भाशेकूय द्रविड, ऑस्ट्रिक, ह्या भासांकडल्यान शब्द घेवचे पडले. उपरांतच्या काळांत उत्तरकालीन इंडो-आर्यन भाशांक अरबी, फारसी, तुर्की, पुर्तुगेज, इंग्लीश, फ्रेंच ह्या भासांचें रीण घेवचें पडलें. ताका लागून तांचें शब्दभांडार आनीकूय समृद्ध जालां. वाक्य रचणूक मात व्हडलिशी उदरगत करपाक पावंक ना. अस्तंती भासांच्या अनुकरणाक लागून नवे सूक्ष्म भेद दाखोवपी प्रयोग फुडारिल्ल्या भासांत येवपाक लागल्यात. ताका लागून तांची अभिव्यक्तीक्षमता पयलींपरस जायत्या पटींनी वाडल्या. -ना. गो. कालोलकार
संदर्भ: 1. Bloch, Jules L’indo-aryen du ve’da aux temps modernes, Paris 1934; 2.Census of india: Language 1961; 3. Meillet, Antoine, L’introduction a’ I’ e’tude Comparative des langues indo-europe’ennes, Paris 1937 (2 ‘eme e’dition).
इंडो-युरोपियन भाशा पंगड: संवसारांत सुमार 1-4 हजार भासो उलयतात. तातूंत एकमेकांकडेन सारकेपण आशिल्ल्या भासांचे जायते पंगड आसात. मराठी-कोंकणी-गुजराती-हिंदी, इंग्लीश-जर्मनी-डच, फ्रेंच-पुर्तुगेज-स्पेनिश-इटालियन हीं हातूंतल्या कांय परिचित पंगडांचीं नांवां.
हें सारकेपण खंयच्यान आयलें आनी ताचो अर्थ किदें, हे प्रस्न जायत्यो भासो येवपी कांय जिज्ञासूंच्या मनांत केन्ना केन्नाय उप्रासताले, तूण तांची जाप कोणांकूच मेळूंनासली. असल्या प्रस्नांची नेमकी जाप रोखडी मेळय ना. पूण तर्क करून ती चूक कांय बरोबर हें वळखूं येता. सर विल्यम जोन्स हाणें 2 फेब्रुवारी 1786 दिसा कलकत्त्याचे एशियाटिक सोसयटी मुखार मांडिल्ली कल्पना हो एक अशेच तरेचो तर्क आशिल्लो. भारतांत संस्कृतचो अभ्यास करतकच, तिचें फारसी, ग्रीक, लॅटीन हांचेकडेन आसपी सारकेपण ताच्या लक्षांत आयलें, आनी हें सारकेपण फकत योगायोगाचें नासून ह्यो भासो आयज अस्तित्वांत नाशिल्ले खंयचे तरी एके मूळ भाशेपसून आयल्या आसतल्यो, अशें मत ताणें पगटायलें.
त्याच सुमाराक असले तरेचे विचार युरोपांतल्या कितल्याशाच भाशापंडितांच्याय मनांत येताले. आपल्याक दोन वा चड भासांत दिसून येवपी हें सारकेपण आसा तरी खंयचें, कसले तरेचे आनी कितलें हाचो अभ्यास तांणी सुरू केलो. भासांच्या तुलनात्मक अभ्यासाची हीच सुरवात जावन आसा. तेउपरांत ही सगळीं साम्यस्थळां मतींत घेवन तांचें मूळ रूप निश्चित करपाचे वा ताचो अदमास घेवपाचे यज्ञ सुरू आसा. हीच इतिहासीक अभ्यासाची सुरवात. आयचो वा पुर्विल्लो पुरावो घेवन, ताच्या रुपांचे सुळेन सगळ्यांत पोरनें रूप नक्की करून, आद्य भाशेचें चडांत चड सुसंगत पुनर्घटित रूप थारावपाचे यज्ञ जावपाक लागले.
युरोपीय भासांचे तुळेंतल्यान ह्या अभ्यासाक सुरवात जाली, पूण संस्कृतचो सोद लागमेरेन हातूंत व्हडलिशी उदरगत जावंक पावलीना. ताचे उपरांत मात हे उदरगतीक नेट आयलो. श्रेगेल् हाचो संस्कृत भाशेवयलो ग्रंथ (1808), बॉप हाचें तुलनात्मक व्याकरण (1833), रास्क, ग्रिम, व्हेर्नर हांचें ध्वनीविशींचें संशोधन, सोस्यूर हाचो इंडो-युरोपियन स्वरपद्धती वयलो प्रबंध (1879), ब्रुगमान आनी मेथ्ये हांची तुलनात्मक व्याकरणां (1897, 1916) हे ह्या विशयांतले म्हत्वाचे पांवडे आसात.
संस्कृताच्या सोदाक लागून ह्या अभ्यासक नेट येवपाचें कारण म्हळ्यार संस्कृत भाशेन व्यंजन-वेवस्था आनी रुपविचार व्हड प्रमाणांत तिगोवन धरल्यात. तशेंच संस्कृत व्याकरणकारांनी आपलें भाशेंचें सुक्ष्म आनी बिनचूक पृथ्थकरण खूब पुर्विल्ल्या काळांतूच केल्लें. श्र्लेगेलसारक्या कांय सुवातीच्या अभ्यासकांक तर संस्कृत हेंच ह्या भासांचें आद्यरुप दिसलें, पूण ती तांची चूक आशिल्ली.
संस्कृत, ग्रीक, लॅटीन, जर्मानिक, स्लाव्ह, हांचे तुळेंतल्यान पुनर्घटित जाल्ल्या ह्या रुपाक ‘इंडो-युरोपियन’ हें नांव मेळ्ळें. कांय लोक ताका ‘इंडो-जर्मानिक’ जाल्यार कांय जाण ‘इंडो-हिटाइट’ म्हणटात.
वर्गीकरण: खासा अभ्यासा उपरांत दिसून आयलें की आयर्लंडसावन आसामा मेरेन पातळिल्ल्या ह्या भासांक कांय भासो एकमेकां कडेन खास लागींच्यो आसात. म्हळ्यार तांचीं स्वताचीं अशीं कांय भाशिक खाशेलपणां आसात. ह्या शाखांभितरूय कांय एकमेकांकडेन लागींच्यो आसात. इटालिक आनी केल्टिक/ बाल्टिक आनी स्लाव्हिक. सगळ्याच भासांचो पुरावो पुर्विल्लो ना. कांय भासांचो इ. स. प. 2000-1500, जाल्यार कांय भासांचो 16-17 व्या शतमानंतलो आसा. ज्यो भासो उसरा लिपीबद्ध जाल्यो, तांचे विशीं हें घडून आयलें. संस्कृताभशेन मुखपरंपरेचो वापर करून पोरनी भास तिगोवन दवरपाचें काम कोणेच केलेंना.
इंडो-युरोपियनच्यो शाखा: ह्यो इकरा आसून तांचो काळ, आवांठ आनी खाशेलपणां अशीं आसात:
इंडो-इरानियन वा आर्यन: शाखा वैदिक आनी पूर्विल्ली इराणी भास हांचेपसून तयार जाल्या. वैदिक भाशेचो काळ इ. स. प. 1500-1200 आनी इराणी भाशेचो काळ इ.स.प. 1000-600 आसूं येता. वैदिक भाशेचे परिवर्तन फुडें इंडो-आर्यन भाशेंत जालें. पुर्विल्ले इराणी भाशेचे एक रूप ‘अवेस्ता’ ह्या धर्मग्रंथांत जाल्यार दुसरें दारियवहच्या (इ.स.प. 522-486) शिलालेखांत मेळटा. इंडो-इरानियन शाखेन जरी इंडो-युरोपियनची व्यंजनवेवस्था खासा तिगोवन धरिल्ली आसली, तरी अ, आ, ए, ओ ह्या स्वरांचें वेगळेपण तिका राखूंक आयलेंना. इ, उ, र आनी कंठ्य व्यंजनां हांचे उपरांत इंडो-युरोपियन भाशेंचो स चो श जावप, स्वरांत नामांक षष्ठी भौवचनी नाम् हो प्रत्यय लागप, हीं ह्या शाखेची खाशेलपणां आसात. ग्रीक: ग्रीसांत ज्यो भासो उलयतात तातूंत जायत्यो बोली भासो आसात आनी त्यो सगळ्यो सारक्या पांवड्यांच्यो आसात. पुर्विल्ले ग्रीक भाशेचें एक ग्रंथीक रुप होमरच्या काव्यांत सांपडटा (इ.स.प. 850). हे भाशेंत ऋ, लृ चे अर्, रा; अल्, ला जातात. भ, ध हे महाप्राण नात, स चो ह जाता जाल्यार स्वरमध्यस्थ नश्ट जाता. इटालिक: रोमन साम्राज्याची लॅटीन, भोंवतणच्या वाठारांत पातळून तिचीं जाल्लीं परिवर्तनां इटालियन, फ्रेंच, स्पेनीश, पुर्तुगीज, प्रोव्हांसाल, रुमेनियन ह्या रुपांत आयज दिसतात. इटालिकची लॅटीन आनी ऑस्को-अंब्रियन हीं दोन रुपां आसता. ऑस्को-अब्रियनचे अवशेश उल्लेख करपासारके नासून लॅटीन भआशेकूच पर्जळीत फुडार लाबलो. लॅटीन भाशेचो पुरावो इ.स.प. 800 तलो आसा. इटालिक भाशेंत न, म, र, ल ह्या इंडो-युरोपियन स्वरांचे एन्, एम्, ओर्, ओल् जातात. भ, ध, घ चे फ, थ ख जातात. स्वरमध्यस्त स चो पयलीं झ आनी उपरांत र
