खावंक जाय, नाजाल्यार ती त्रास दिता.
कानडी भाशेंत बालंतपमांत मेल्ले बायलेक 'हडदसतळो' जाल्यार गुरवार आसतना मरता तिका 'इदुळूसतवो' म्हणटात. महाराष्ट्रांत 'हडळ' हें नांव आसा. भश्टेपणाच्या दिसांनी मरपी बायल मनशेकय 'हडळ' म्हमटात. ही 'हडळ' मसंडीत झाडाचेर रावता. ती मनसांक बादीकार करता. केंस मानेर सोडून ती पाचवे वा हळडुवे कपडे घालता. सोबीत बायलेचें रूप घेवन ती तरणाट्यां वांगडा भोग घेता. ताचे कुडिचो फुडलो भाग जाड जाल्यार फाटलो भाग बारीक आसता.
हेर कडेनय आळवांतीणीविशीं खूब दंतकथा आसता. गोंयांत तिची बाधा ना करचेपासत घाडी, प्रसाद हेर देवस्पणां असले उपाय करतात. गोंयांत आळवांतीणीचे बाधेचेर कुमाराची 'डाग' म्हूण एक देवस्पणाचो उपाय करतात. ह्या उपायान आळवांतीणीच्या बाधेचो पुराय बंदोबस्त जाता अशें समजतात.
-वा.ल.वझे-
आळूं: (मराठी: अळूं; हिंदी-आर्वी, काचालू; संस्कृत-कच्ची; इंग्लीश-तारो, अॅरम, एलेफंट्स इयर; लॅटीन- केलोकेशिया अँटिकोरम, कूळ-अॅराॅइडी).
भारतांतल्या सगळ्या उदकाळ वाठारांत ही वनस्पत जाता. सुर्वेक ही वनस्पत आग्नेय आशियांत आशिल्ली. उपरांत ती पॅसिफिक म्हासागरांतल्या जुव्यांचेर पावली. उश्णकटिबंद वाठारांत ही वनस्पत कंदातल्या पिठूळ मुंडल्यांक लागून पिकयतात. धनकंदा पसून सत्रेसारकीं, म्हड आनी तळाक त्रिकोनी आकाराची खांच आशिल्ली पानां येतात. ताचो देंठ मोटो आसता. ताच्या तळाकडेन खांचशी आसता. पुष्पबंध अॅराॅइडी कुळांत दर्णन केल्ल्याप्रमाण आसता. ताचेर ल्हान, हळडुवो, पनेळावरी तोंकाचो महाछद येता. कणसाच्या दांड्या पोंदा स्त्री-पुष्पां, मदीं वंध्य-पुष्पां आनी वयर पुं. पुष्पां आसतात. आळवाचो देंठ आनी पानांच्यो शिरो जांभळ्यो आसल्यार त्या आळवाक 'काळें आळूं' म्हणटात आनी देंठ आनी पानांच्यो शिरो पाचव्यो आसल्यार ताका 'धवें आळूं' म्हणटात.
आळवाच्या देंठाचो दीख लागल्यार कात कुसकुसता आनी तांबडी जाता. आळवाची भाजी वा तोणाक करतात. आळवाच्या पानांपासून 'अळुवडी' करतात. आळवातच्यो मुंडल्यो (कंद) शाक-भाजेखातीर वापरतात. मुंडल्यांचो रोस जानवळीचेर(alopecia) गुणकारी आसता.
आळवाच्या फाटल्या पिकाच्यो मुडल्यो डिसेंबरांत काडटात आनी थंड जाग्यार सांठोवन दवरतात. कसदार आनी चिखलाचे जमनींत आळूं बरें जाता. सुर्वेक जमीन नांगरून तातूंत शेण-सारें घालून कुणग्यो करून दवरतात. उपरांत तातूंत काडून दवरिल्ल्यो मुंडल्यो रोयतात. एका हेक्टरांत वर्साक, सुमार १०,००० किलो आळवाचीं पानां मेळटात. तीन म्हयन्या उपरांत आळवाच्या पानांची कापणी करतात. फुडें चार-चार दिसांनी कापणी करतात. आळवाच्या पानांक 'फायटाॅफ्थोरा कोलोकेशी' ह्या चित्याक लागून काळशीं-तांबशीं खतां पडटात. आळवाच्या देंठाक आनी मुंडलेकूय हो रोग जाता. हाका आळाबंदा हाडपाक रेझीनयुक्त शाबू 3:3:५०० कसाच्या बोर्दो(कॅपरसल्फेट आनी चुनो) मिश्रणांत भरसून फवारो मारतात.
कासाळीं आनी तेरें ह्यो ह्याच कुळांतल्यो वनस्पती. आळवाचे हे प्रकार गोंयांत सगळेकडेन दिश्टी पडटात. तेरें ही पाचवी वनस्पत शेताभाटांच्या देगांनी पावसाचे सुर्वेक आपशींच किल्लून येता. गोंयांत तेऱ्याट्यो पानांची भाजी करतात. कासाळी हे वनस्पतीचीं पानां व्हड आसतात आनी रंग काळसो पाचवो आसता. ही वनस्पत चडकरून सोबेखातीर पोरसांत लायतात. तशीच ती वखदीय जावन आसा.
-कों.वि.सं.मं.
आज्ञापत्र: शिवाजीच्या कालळांत राजनीतीचो नियाळ घेवपी अप्रुप असो मोलादीक ग्रंथ. राजाराम आनी राजसबाई हांगेलो चलो श्रीराजा शंभु छत्रपती वा दुसरो संभाजी सत्तेर आसतना (१७१४) ताचे आज्ञेवेल्यान रामचंद्र पंडीत आमात्य हुकुमतपन्हा हाणें हें आज्ञापत्र बरयलें (१७१५-१६). ह्या आज्ञापत्राक शासनपत्र, राजाज्ञापत्र वा लिखित आज्ञा अशेंय म्हणटात. दुसऱ्या संभाजीन आपल्या पुताक राजनीत शिकोवपाखातीर हो ग्रंथ बरोवपाची सुचोवणी केल्ली अशें ह्या ग्रंथाच्या आरंभाक म्हळां.
आज्ञापत्रांत णव प्रकरणां आसात. पयल्या दोन प्रकरणांत शिवाजी, संभाजी आनी राजाराम हांणी स्वराज्य घडोवपाक आनी सांबाळपाक काडिल्ल्या कश्टांतीं वर्णनां आयल्यांत. तिसऱ्या प्रकरणांत राज्यांतलें धर्मीक लोक, पुजारी, यती, बैरागी, तपस्वी, गवय, नाचपी, पाखंडी,कुड़े,पांगळे अानी हेर लाेक हांचेविशींची राजाची जापसालदारकी, देवळां, मठ, तीर्थां,समाधी आनी हेर संस्था हांचे विशींचीं राजाचीं कर्तव्यां, पयशांचो खजिनो, सैन्य, शस्त्रां हांचेविशीं राजाक कशी जतनाय घेवपाक जाय तेविशीं केल्लो उपदेश आस्पावला. चवथ्या प्रकरणांत प्रधान आनी हेर अधिकारी हांका कशें वेचून काडचे, मनशाची पारख कशी करची, ताका आपलो कसो करचो ह्या संबंदान वर्णनां आसात. पांचव्या प्रकरणांत धंदो-वेव्हार करपी, सावकार हांचे म्हत्व सांगला. ब्रिटिशां सारक्या वेपारी वर्गा कडेन जतनाय घेवन वेव्हार करपाची शिटकावणी केल्या. सव्या प्रकरणांत देशमुख, कुळकर्णी सारक्या गिरेस्तांक कशे तरेन सांबाळून घेवंक जाय हेविशीं सांगलां. निमण्या तीन प्रकरणांत आदल्या काळा सावन चलत आयिल्ल्यो वृत्ती, गड किल्ल्याचो बंदोबस्त, नाविक दळाचें म्हत्व हेविशीं उपदेश केला.
आज्ञापत्रांत शिवाजीच्या अष्टप्रधानाचो उल्लेख ना. हें आज्ञापत्राचें आगळें खाशेलेपण जावन आसा. जमीन कोणाकय धर्माथ दितना धर्मासंबंदीचे त्वांचेा बारीकसाणेन विचार करचे अशेंय आज्ञापत्र म्हणटा. आज्ञापत्राच्या बरपांत संस्कृत आनी फार्सी उतरां मेळटांत. विशय पुरायपणान समजावपा खातीर ह्या उतरांचो वापर जाला. राजनितीसंबंदीचे म्हत्वाचे आसय सोप्या आनी सुटसुटीत वाक्यांत हरयल्यात. मराठीशाहींतल्या गद्य लेखनाची 'आज्ञापत्र' ही आगळीवेगळी देख जावन आसा.
-कों.वि.सं.मं.
ओकिन्लेक, फील्ड मार्शल सर क्लोड: (जल्म; २१ जून १८८४; मरण?)
