आनी तांकां प्रशिक्षण दिवपाखातीर शिबीरां घेतलीं. पुण्याचो कॅप्टन डी. जी. गोळे, दिल्लीचो कर्नल शेर जंग चौधरी ह्या अणभवी लश्करी ऑफिसरांच्या देखरेखीखाल हीं शिबीरां चलतालीं. तांकां आदार दिवपाक आझाद गोमंतक दलाचे मुखेल कार्यकर्ते, प्रभाकर विठ्ठल सिनारी उत्तरेक आनी प्रभाकर त्रिविक्रम वैद्य दक्षिणेक आशिल्ले. स्वयंसेवकांक विंगडविंगड विशयांचे गिन्यान दिवपाचो वावर श्यामराव लाड, झोटिको पी. द. सौझ आनी महाबळेश्वर नायक हांणी व्याख्यानांवरवीं केलो. ह्या व्याख्यानांत खास करून गोंयचें सुटके झूज, भारताचे सुटके झूज आनी समाजवाद अशेतरेचे जायते विशय आस्पावताले. झुजपाचें प्रशिक्षण आंबाली, वजरें, कुडाळ आनी पारघाट वाठारांतल्या रानांत दिताले. तुबकां आनी स्फोटकां वापरपाचें शिक्षण सत्तरींतल्या मोरलें आनी कृष्णापूर रानांनी तशेंच सांगें म्हालांतल्या दूदसागर आनी मोलें वाठारांत दिताले. ऑगस्ट १९५६ मेरेन दोनशें चाळीस झुजारी तयार जाले आनी तांकां गोंयांत तशेंच दमणांत वेगवेगळ्या वाठारांनी नेमले. तांचो एकामेकांलागीं संबंद उरचो म्हूण आरोंदें, साताडें, बांदा, वजरें, तेरेखोल, कणकुंबी, कॅसलरॉक, कुमठा हांगा संपर्क केंद्रा चलतालीं. हीं संपर्क केंद्रां यशवंत नागडे, पुरुषोत्तम कवळेकार, सूर्यकांत नायक, रंगा नायक, आत्माराम मयेंकार, कृष्णा मयेंकार, कृष्णराव राणे, टोनी फेर्नांडीस, दत्ताराम देसाय, भिकुभाय पांडे आनी जगन्नाथ त्रिपाठी चलयताले.
डिसेंबर १९५४ वर्सा दलाच्या कार्यकर्त्यांनी हल्ले करपाचें थारायलें. तेप्रमाण पोलीस ठाण्याचेर हल्लो करून आर्विल्ल्या शस्त्रांचो सांठो जप्त करपाच्या कामाखातीर दोन वावुरप्यांक नेमले. आर्विल्ल्या शस्त्रांचो वापर करून, पोर्तुगेज सत्ताधाऱ्यांक आझाद गोमंतक दल संघटनेची ताकद दाखोवपाक हे हल्ले धडोवन हाडिल्ले. तेचप्रमाण जानेवारी 1१९५५ ते मे १९५५ मेरेन तांणी पोर्तुगेजांच्या आर्विल्ल्या शस्त्रांचेर आनी दारु गुळ्याचेर जायत्यो घुरयो घाल्यो.
कांय मुखेल घुरयो, घुरयांचो वाठार आनी तांचे मुखेली अशे आसातः १ जानेवारी १९५५, बाणस्तारी पोलीस ठाणे – मोहन रानडे; ९ फेब्रुवारी १९५५, गुळेली पोलीस ठाणे-कृष्णा मयेंकार आनी कुष्णराव राणे; ११ फेब्रुवारी १९५५, अस्नोडा-कानोबा नायक; १२ फेब्रुवारी १९५५, काणकोण-दत्ताराम देसाय आनी प्रभाकर वैद्य; १२ मार्च १९५५, कळंगूट पोलीस ठाणे-यशवंत अगरवाडेकर; १९ फेब्रुवारी १९५५, रावण लश्करी ठाणे-प्रभाकर सिनारी; १ एप्रिल १९५५, कुंकळ्ळी पोलीस ठाणे-प्रभाकर वैद्य आनी दत्ताराम देसाय; १७ मे १९५५ कालें, पोलीस ठाणे-राजनीकांत केंकरे; १७ मे १९५५, हळदोणा पोलीस ठाणे-रामदास चांफडकार आनी शंभू पालकार ह्या धाडसी हल्ल्यांवरवीं आझाद गोमंतक दल संघटनेक शस्त्रां आनी संबंदीत हेर वस्तू तर मेळ्ळ्योच पूण हाच्यापरसूय व्हड हल्ले करपाचें नैतिक बळगें तांकां मेळ्ळें. ह्या हल्ल्यांनी मेळिल्ल्या अणभवाचो वापर करून आझाद गोमंतक दलान हाचेयपरस व्हड हल्ले करून पोर्तुगेज सरकाराक नाका पुरो केलें. हातूंत मिलीटरी जीपीक उजो घालप, पोर्तुगेज अधिकाऱ्यांक गुळी घालप, सरकारी मालमत्ता नश्ट करप, बाँब फोडप ह्या सारको धाडसी वावर हातांत घेवन आपले परीन सरकारी प्रशासनाक आडखळ हाडपाचो वावर केलो. ह्या वावरांत कुलदीपसिंग, केदार अणवेकार, वसंत चोडणकार, मनोहर पेडणेकार, बाळकृष्ण भोंसले आनी बापू सहकारी हांणी व्हड कामगिरी केली.
दल संघटनेच्या वावुरप्यांच्यो भूंयगत कारवायो बऱ्योच खर आशिल्ल्यान लिश्बोअ आनी पणजेच्या शासनाक गंभीरपणान दखल घेवची पडली. पूण दल संघटनेन हार मानीनासतना गोंयची सुटका जायमेरेन आपलो वावर चालू दवरलो.
- विश्र्वनाथ लवंदे
आझाद, चंद्रशेखर: (जल्मः २३ जुलय १९०६, भावरा-मध्य प्रदेश; मरणः २७ फेब्रुवारी १९३१, अलाहाबाद-उत्तर प्रदेश).
भारतीय स्वातंत्र्य-चळवळींतलो एक क्रांतीवीर आडनांव तिवारी. बापायचें नांव पं. सीताराम आनी आवयचें नांव जगरानी देवी. ताच्या बापायची डाक विभागांतली नोकरी कमी पगाराची आशिल्ल्यान तो शिकपाखातीर बनारसाक गेलो. थंय एक छात्रनिवासांत ताची फुकट वेवस्था जाली.
बनारसाक शिकता आसतना, १९२१ वर्सा ड्यूक ऑफ विंडसरचे भेटीचेर बहिश्कार घालपाच्या कटांत ताणें वांटो घेतलो. पिरायेन ल्हान आशिल्ल्यान ताका 15 बेतकाठ्यांची ख्यास्त जाली. तेन्ना मॅजिस्ट्रेटान ताका विचाल्लें, ‘ तुजें नांव किदें ? ’ ताणें थंडसाणीन जाप दिली- ‘ म्हजें नांव आझाद. म्हज्या बापायचें नांव स्वाधीन आनी म्हजें घर आसा बंदखणीत. ’ तेन्ना सावन तो ब्रिटीश सरकाराच्या मतान दहशतवादी थारलो.
काशी राश्ट्रीय विद्यापीठांत शिकता आसतना ताचें पुराय लक्ष क्रांतिकारक चळवळींकडे आशिल्लें. १९२५ च्या काकोरी (लखनौ) हांगाच्या आगगाडी उडोवपाच्या कटांत ताणें वांटो घेतलो. कटांतल्या मुखेल गुन्यांवकारांक धरले पूण चंद्रशेखर पोलिसांच्या हातांक लागलोना. सशस्त्र क्रांती करपाच्या हेतान ताणें ‘ हिंदुस्थान रिपब्लिक असोसिएशन ’ हे पोरने संस्थेचें ‘ हिंदुस्थान सोशलिस्ट रिपब्लिक असोसिएशन ’ हातूंत रुपकार केलो आनी आपणे स्वता हे संघटनेचें सेनापतीपद आपणायलें. हे संस्थेचो लाहोर कट उक्ताडाक आयिल्ल्यान ती संस्था विसर्जित जाली. तरीकूय चंद्रशेखर आझाद आपल्या सशस्त्र क्रांतीच्या ध्येयापसून मात्तूय फाटीं सरलोना.
दिल्लींतल्या पेढीवयले आनी पंजाब बँकेतले दरोडे, सँडर्स ह्या पोलीस अधिकाऱ्यावेलो हल्लो, कानपूराक सुरू केल्लो गुप्त बाँबांचो कारखानो ह्या प्रकरणांत चंद्रशेखरान सक्रीय फुडाकार घेतलो. पोलिसांच्या हाताक तो कसोच लागना म्हूण ब्रिटीश सरकारान ताका धरून हाडपाखातीर १० हजार रुपयांचें इनाम दवरिल्लें. धश्टपुश्ट कुडीचो आनी निग्रही वृत्तीचो हो क्रांतीवीर अलाहाबाद हांगाच्या आल्फ्रेड पार्कांत पोलिसांकडेन जाल्ले चकमकींत जिविताक अंतरलो.
- कों. वि. सं. मं.
आझाद, मौलाना अबुलकलाम: (जल्मः ११ नोव्हेंबर १८८८, मक्का; मरणः २३ फेब्रुवारी १९५८, देहली).
भारताचो एक मुखेल राजकी फुडारी. हाचें मूळ नांव मोहिउद्दीन अहमद अशें आसून अबुलकलाम (वाचस्पती) ही ताची पदवी. ताच्या फुडें आझाद (स्वतंत्र) हें टोपणनांव तो लायतालो. ताचो जल्म एका विद्वान घराण्यांत जालो. ताचें ल्हानपण मक्केक गेलें. अरबी आनी फार्सी तो बापायकडसून शिकलो. बापायवांगडा १८९० त तो कलकत्याक आयलो. पारंपारिक मुसलमानी शिक्षणपध्दतीप्रमाण ताणें फार्सी, उर्दू, अरबी, ह्या भासांचें शिकप पयलीं करून तर्कशास्त्र, इस्लाम धर्म, तत्वगिन्यान आनी गणित हांचो अभ्यास केलो. फुडें सर सय्यद अहमदखान हाच्या लेखांचो परिणाम जावन ताणें इंग्लीश भाशेचो अभ्यास स्वतंत्रपणान सुरू केलो.
