पडटकच महाराष्ट्रांत राजकीय विचारांची जागृताय घडोवन हाडपाचें काम ‘ केसरी ’ सोडटकच आगरकरानूच केलें.
आपल्या वैचारीक लेखांनी मराठींतल्या निबंधसाहित्यांत ताणें मोलाची भर घाली. ताच्या ‘ कवि, काव्य, काव्यरति ’ आनी ‘ शेक्सपियर, भवभूति आनी कालिदास ’ ह्या निबंदांक लागून आयच्या कांय टीकाकारांनी साहित्यशास्त्रांतल्या कांय मूलभूत तत्वांचो शास्त्रीय पध्दतीन विचार करपी विचारवंत असो ताचो गौरव केला. काव्य आनी संवेदना हांचो खाशेलो संबंद, काव्यांतलें सत्य आनी शास्त्रीय सत्य, काव्यांतलो करुणरस, कविमन आनी काव्य निर्मितीप्रक्रिया ह्या संबंदीचे ताचे विचार तुस्त करीसारके आसात.
ताच्या ग्रंथांची वळेरी अशीः ‘ विकारविलसित ’ शेक्सपिअरच्या ‘ हॅम्लेट ’ नाटकाचो अणकार (१८८३), ‘ डोंगरीच्या तुरुंगांत आमचे १०१ दिवस ’ (१८८२), ‘ शेठ माधवदास रघुनाथदास व बाई धनकुवरबाई यांचे पुनर्विवाहचरित्र ’ (१९०७), ‘ वाक्यमीमांसा आणी वाक्याचे पृथक्करण ’, ‘ केसरीतील निवडक निबंध ’ (१८८७) ‘ सुधारकातील वेचक लेख ’ (निबंधसंग्रह १८९५). साहित्य अकादमीन ताचे कांय लेख उजवाडायल्यात.
- कों. वि. सं. मं.
आगरी आगरी हें एके जातीचें नांव. माड-सुपारेचे बागेक आनी मीठ पिकोवपाचे जागेक ‘ आगर ’ म्हणटात. अशे तरेच्या आगरांत वसती करून पोट भरपी जमातीक ‘ आगरी ’ हें नांव पडलें. आगरी लोकांक खारकी, खारपाटे वा आगळे कुणबी अशींय नांवां पडल्यांत. शुध्द आगरी, दास आगरी आनी वरप आगरी अशे हे जातीचे पोटभेद आसात. शुध्द आगरी भितर मीठआगरी, जसआगरी आनी ढोलआगरी अशे तीन पोटभेद आसात. स्वताक ढोलआगरी म्हणून घेवपी आगरी जमात आतां सांपडना. ही जात स्वताक आतां आगरी वा मीठआगरी अशें म्हणून घेता. महाराष्ट्र राज्यांतल्या पालबाग आनी अलिबाग वाठारांत, ‘ दासआगरी ’ वसती करून रावतात. तांकां ‘ कराडआगरी ’ ह्या थळाव्या नावांनूय वळखतात. दासआगरी जमात आगरी जमाती परस वेगळी आसून तांचेभितर लग्नसंबंदासारके शुभ विधी घडून येनात. दासआगरीच्या वेगळेपणा संबंदान एक दंतकथा आसा ती अशीः एके आगरी जमातीचे बायलेचीं भुरगीं, जातकच रोखडींच पेड्ड्यार जातालीं, निमाणे तिणें म्हार लोकांच्या देवामुखार आंगवण केली की ‘ म्हजें भुरगें जियेत जाल्यार हांव तकलेक गायेचें हाड आनी कानाक कापसाचें फूल बांदून म्हाराच्या वाड्यांत भोंवतली ’. हे आंगवणी उपरांत तिचें भुरगें जियेलें म्हूण तिणें आपली आंगवण वयले तरेन पावयली. तिच्या ह्या धर्माभायल्या कर्तुपाक लागून आगरी लोकांनी तिका आपल्या धर्मांतल्यान काडून उडयली. तिच्यासावन जो वंश फुडाराक सुरू जालो ताका ‘ दासआगरी ’ म्हणपाक लागले.
वरपआगरी लोकांनी पयलीं किरिस्तांव धर्म आपणायलो आनी मागीर ते हिंदू धर्मांत आयले. तांकां मुखार ‘ नवे मराठे ’ अशें नांव मेळ्ळें. मीठ आगरी तेखातीर हे जमातीक उण्या पांवड्याचे मानतात. आगरी लोकांच्या दायजासंबंदान म्हायती मेळटा ती अशीः आगरी लोक लंकेचो राजा रावण हाचें गायन आनी वादन करपी आयले. तांच्या कलागुणांचेर प्रसन्न जावन रावणान तांकां अस्तंतेच्या दर्यादेगेवयली जमीन इनाम म्हूण दिली. आयची आगरी जात ही त्या काळावयल्या लोकांची वंशावळ आसा अशें म्हणटात. धोल वाजोवपाची पध्दत आयजूय आगरी लोकांच्या कांय पंगडांभितर चलता. तांकां धोलआगरी अशें म्हणटात. कांय आगरी आयजूय गायन-वादन करून पोट भरतात.
आगरी लोक आपलो इतिहास सांगतात तो असोः सुमार ६०० वर्सा आदीं अलिबाग वाठारांत चौल, आवास सासवणे आनी सागरगड अशीं तीन ल्हान राज्यां आसलीं. चौल आनी आवास हीं हिंदू राज्यां आसली. सागरगडाचेर दिल्लीच्या बादशहाचें प्रतिनिधीत्व एक मुसलमान सरदार करतालो. ताचें काम दोनूय हिंदू राजांकडल्यान कर, एकठांय करून दिल्लीच्या बादशहाकडेन धाडप हें आसलें. फुडें-फुडें हो सरदार बळीश्ट जालो आनी बादशहाचे हुकूम कानामनार घेना जालो. ताका जाग्यार हाडपाक बादशहान आपल्या एका सरदाराक धाडलो. पूण ताका हार खावन परतें वचचें पडलें. दुसरे फावट बादशहान आनीक एका सरदाराक धाडलो. ह्या सरदारान मुंगीपैठणच्या बिंब राजाच्या आदारान त्या मुसलमान सरदाराक हारयलो आनी धरून दिल्लीक व्हेलो. हेवटेन बिंब राजा मुंगी पैठणाक वचनासतना सागरगडाकच रावपाक लागलो. काळांतरान ताणें कुशीचीं दोनूय हिंदू राज्यां आपल्या शेकातळा घेतलीं आनी पुराय वाठाराचेर राज्य चलोवपाक लागलो. उपरांतच्या शांततायेच्या दिसांनी ताका येद्या व्हडल्या सैन्याची गरज दिसना जाली, तेन्ना ताणें गरजेपुरतें सैन्य दवरून हेरांक दर्यादेगेक मिठागरां बांदून दिलीं आनी गांव वसयले. सद्याक हीं मिठागरां आनी तांच्यो वसाहती कुलाबा जिल्ह्यांत अलिबाग, पेण, पनवेल, कर्जत, रोहे, जंजिरा आनी ठाणें भागांत पातळ्ळ्यात. आगरी लोकांची वसती फकत दर्यादेगेकच दिश्टी पडटा. मीठ पिकोवपाचो धंदो वर्सांची वर्सां पिळग्यान पिळग्यो तांचे जाती भितर चलत आयला.
दर्यादेगेवयल्या शेतजमनीच्या मदल्या भागांत जंय जंय उंचवटे आसात, थंय थंय आगरी लोक राबितो करतात. सादारणपणान एका खेड्यांत ५० ते ६० घरां आसतात. जंय व्हड खेडें आसता थंय ‘ पाडे ’ नांवाचे ल्हान भाग करतात. एका पाड्यांत, एकाच आडनांवाची ३०-४० कुटुंबा रावतात. आगरी लोकांच्या खेड्यांनी चड करून पियेवपाच्या उदकाचो दुकळ पडिल्लो आसता. गांवांत एक देवूळ आसता. कांय जाग्यांनी पीरा देवूळ आसता. दरेक घर, घरामुखारचें आंगण शेणान सारोवन निवळ केल्लें आसता, पूण पुराय खेडें उरिल्ल्या चोंयवशीन घाणयारेंच आसता, ताका लागून एकाद्र्या रोगाची लाग आयल्यार पुराय वाठाराक बादता. आगरी लोकांचीं घरां चौकोनी आसतात. फुडें उक्ती वासरी, मागीर मदली कूड, तिचे एके कुशीक रांदचीकूड, एके कुशीक कोठये कूड अशी घराची रचणूक आसता. घराच्यो वण्टी मातयेच्यो तर घरावेलें पाखें तणाचें आसता. आपल्या शेतांत मेळपी वस्तूपसून आगरी लोक स्वताचें खोपूट उबें करतात.
आगरी लोक रंगान काळे, पूण हाडा-पेरान घट आनी धश्टपुश्ट. एक धोतर, एक वा दोन सदरे, एक कबजा, खांद्यार कांबळ इतलीच आगरी दादल्यांचीं वस्त्रां. शेंकड्याक णव्वद जाणांक सोऱ्याचें व्यसन आसता. ह्या खर व्यसनाक लागून लोकांची भलायकी मोट्या प्रमाणांत इबाडिल्ली दिश्टी पडटा.
आगरी बायल सात वा आठ वारी कापड न्हेसता. हालींच ती चोळी आंगाक घालपाक लागल्या. घरांतली आनी शेतांतली सगळीं कामां बायलोच करतात. आगरी समाजांत आतां शिक्षणाचो प्रसार जावंक लागला.
आगरी लोकाचो मुखेल आहार शीत, भाकरी आनी मांस. सणापरबेक मोदक, वडे, पुरणपोळ्यो सारकीं पक्वान्नां करतात. आगरी लोकांची शेतोड पावसाचेर आदारून आसता. पावस नासून जेन्ना दुकळ पडटा तेन्ना हे लोक पावशी देवतेचो उत्सव मनयतात. गांवचो मुखेली शंकराच्या देवळांत एका कोनशांत दवरिल्ली तिची मूर्त पालखेंत बसयता आनी तिका वाजयत गाजयत गांवचे तळयेमेरेन व्हरतात. तळयेंत एका थारावीक सुवातेर पावस पडमेरेन ती मूर्त दवरतात. आगरी लोकांचो भुता-खेतां, म्हारू-देंवचार, देव-देवस्की सारक्या गजालींचेर भावार्त आसा.
बाळंटेर प्रथाः आगरी लोक भुरगें जल्माक येतकच, तिसऱ्या, पांचव्या, सव्या आनी बाराव्या दिसा सटीची पूजा आनी हेर संस्कार करतात.
लग्न प्रथाः आगरी लोकांचीं लग्नां, शेता-भाटांतलीं कामां सोंपतकच, मार्गशीर्ष ते वैशाख म्हयन्यांत जातात. लग्नांत हुंड्याची पध्दत चलता.
