अक्षराक लघु आनी दीर्घ स्वरान्त अक्षरांक गुरु म्हणटात. ऱ्हस्वाची मात्रा एक धरल्यार दीर्घाच्यो दोन धरतात. ऱ्हस्वाच्या उच्चारांक जितलो वेळ लागता ताचे दुपटीन वेळ दीर्घाचो धरचो असो संकेत आसा. हे खेरीज तिसरी तरा म्हळ्यार प्लुत. तीन मात्रांच्या अक्षराक प्लुत म्हणटात, म्हळ्यार प्लुताचो उच्चार करतना स्वर थोडो लांबोवन तीन मात्रांचो काळ काडपाचो आसता. वयलो आशय भरतान फुडले प्रमाण सांगला.
एकमात्रं भवेद् ऱ्हस्व व्दिमात्रं दीर्घमिष्यते। प्लुतं चैव त्रिमात्रं स्यादक्षर स्वरयोजनात.
(नाट्यशास्त्रः १७.११६)
वर्णात्मक अक्षरांचो सोद लेखनकलेंतल्या वयल्या पांवड्यावेल्या उदरगतीचें चिन्ह जावन आसा. हे पध्दती भितर एक चिन्ह एकूच आवाज व्यक्त करता. शेंकड्यांनी आवाज न्ही. हे नदरेन देवनागरी लिपी सगळ्यांत श्रेष्ठ मानल्या. तातूंत एक अक्षर एकूच आवाज दाखयता. त्या मानान अरेबीक आनी रोमन लिपी अजुनय पूर्णत्वाक पावूंक ना. वर्णात्मक अक्षरांक आवाज आनी अक्षर हातूंत कसलोच लागींचो संबंद नासता. फकत परंपरेन तो संबंद मानतात. अक्षर आनी वर्ण हातूंतय शुभ - अशुभ कल्पना करपाक आयल्यात. वर्णाचें शुभ, अशुभ आनी दग्ध अशें वर्गीकरण मेळटा. काव्याच्या आरंभाक अशुभ अक्षर नासचें; असो संकेत आसा.
(छन्दो रचना) अक्षरां अ-क-च-ट-त-प-य-श ह्या आठ वर्गांत वांटल्यांत. दरेक वर्गाची खाशेली देवता आसून श्लोक वा पद्य हाच्या आरंभाक खास वर्गांतली अक्षरां आपणायिल्ल्यान एक खास फल मेळटा अशें म्हळां. तांचे विस्कटावन केल्ले भाग फुडले प्रमाण आसात.
| वर्ग | देवता | फल |
|---|---|---|
| अ | सोम | आयुर्वृध्दि |
| क | अंगारक | कीर्ति |
| च | बुध | धनप्राप्ति |
| ट | गुरू | सौभाग्य |
| त | शुक्र | कीर्ति |
| प | शनैश्चर | मंदता |
| य | सूर्य | मरण |
| श | राहू | शून्यता |
- कों. वि. सं. मं.
अँग्लो इंडियन साहित्य: अँग्लो इंडियन साहित्य म्हळ्यार चड करून ब्रिटिशांच्या काळांत भारतांत रावपी कांय इंग्लीश मनशांनी बरयिल्लें साहित्य. इंडो अँग्लियन साहित्या कडेन हाचो स्पश्ट दिसपी फरक म्हळ्यार अँग्लो इंडियन साहित्य निर्मीतल्या बरोवप्यांनी हांगाचे भुंये कडेन खोल नातें दाखोवंक ना. ते आपले संवेदनशीलतेच्या बाबतींत आनी विचारांच्या बाबतींत इंग्लीशच उरले. जरी ब्रिटीश संस्कृतायेचें पडबिंब पडिल्ल्या भारतीय जीणेचें तांणी चित्रण केलें, तरी तांची इंग्लेज जीणे कडेन आशिल्लीं निश्ठा आनी इंग्लेज वाचप्यां कडेन पावपाचो हेतू स्पश्टपणान दिसून येता.
सगळ्यांत पयलीं अँग्लो इंडियन बरपावळ म्हूण गोंयांत आयिल्ल्या फादर थॉमस स्टीफन्स (१५४९-१६१९) हाचे बरपावळीचो उल्लेख जाता. ताणें आपल्या बापायक बरयिल्ल्या पत्रांचो ह्या साहित्यांत आस्पाव जाता. ह्याच काळांत लंडनचो वेपारी मास्टर राल्फ फिच हाणें आपल्या भारतांतल्या आनी उदेंतेच्या भोंवडे वर्णनांतल्यान आपल्या साहसांविशीं बरयलां. हीं भोंवडी ताणें १५८३ ते १५९१ ह्या काळांत केल्ली.
खऱ्या अर्थान भारतांत इंग्लेज साहित्य आनी साहित्याविशीं अभ्यास वॉरन हेस्टिंग हाच्या कारकिर्दीच्या शेवटाक (१७७४ - १७८४) सुरू जालो. अठराव्या शतमानाचो चडसो वांटो साहित्याचे नदरेंतल्यान फळादीक थारलो ना, आनी ताच्या फुडल्या शंबर वर्सांनी जें अँग्लो इंडियन साहित्य निर्माण जालें, तें भोंवडे वर्णनाच्या रूपांत आसा. हातूंत मोगल दरबार आनी त्या काळच्या भारतांतल्या विंगड विंगड प्रांतांतल्या राजकारणा विशीं बरींच वर्णनां आसात. ह्या भोंवडेकाणयांनी त्या बरोवपी लेखकांची साधी सोपी शैली दिश्टी पडटा.
ह्या भोंवडे वर्णनांतलीं कांय नांव घेवपासारकीं म्हळ्यार, जहाँगीराच्या दरबारांत आशिल्लो इंग्लीश राजदूत सर थॉमस रो, एडवर्ड टेरी (रिलेशन ऑफ अ व्होएज टू ईस्टर्न इंडिया), विल्यम मॅथोल्ड (रिलेशन ऑफ द किंग्डम ऑफ गोलकोंडा) आनी जॉन फ्रेयर (न्यू अकावंट ऑफ इस्ट इंडिया अँड पर्शिया)
अठराव्या शेंकड्यांत झुजां आनी अराजक हांकां लागून बरीच उणी बरपावळ जाली. हे वेळार रॉबर्ट ऑर्मे (१७२७-१८०१) हाचें ‘ हिस्टरी ऑफ मिलीटरी ट्रान्झेंक्शन्स ऑफ ब्रिटीश नेशन इन इंडोस्तान ’ हें पुस्तक गाजलें. हाका जाणकारानीं ब्रिटिशांच्या भारतांतल्या सुर्वेच्या लशकरी जैताचें ‘ गद्य महाकाव्य ’ अशें म्हळां.
सर विल्यम जोन्स (१७४६-१७९४) हाची १७८३ त सर्वोच्च न्यायालयाचो न्यायाधीश म्हूण जाल्ली नेमणूक अँग्लो इंडियन साहित्या विशींच न्हय, तर उदेंत-अस्तंत संबंदाचे नदरेंतल्यानय भोव म्हत्वाची थारली. ह्या व्हड संस्कृत पंडितान एशियाटिक सोसायटी ऑफ बंगालची थापणूक करून कालिदासाचें ‘ शाकुंतल ’ इंग्लेज भाशेंत अणकारित केलें. भारतीय पुराणांतल्या बऱ्याच साहित्याचो इंग्लीश भाशेंत अणकार करपी तो पयलो अँग्लो इंडियन कवी थारलो.
१९ व्या शतमानाचे सुर्वेक अँग्लो इंडियन साहित्यांत भर घालपी म्हत्वाच्या बरोवप्यां मदीं जॉन लिडेन (१७७५-१८११), ह्यू बॉयड, फ्रॅन्कोटर्क रेमण्ड, हेन्ऱी टॉमस कोलब्रूक, जेम्स टॉड, मार्क विल्क्स, एलिझा फे, मेरी मार्था शेरवूड हांचो आस्पाव जाता.
१८५७ तल्या स्वतंत्रताय लढ्या उपरांतची तीन वा चार दशकां भारतांत इंग्लीश भाशेचो फुडार थारावपी आशिल्लीं. ह्याच काळांत मॅकॉलेच्या शिक्षण पध्दतीचे बुन्यादीचेर (१८३५) भारतांतल्या उंचेल्या पावंड्या वयल्या शिक्षणा खातीर इंग्लीश भाशेचें माध्यम वापरपाचें थारलें. हाचो परिणाम जावन भारतीय लोक फकत माध्यमापुरत्योच न्हय तर आपल्यो कल्पना आनी भावना उक्तावंक इंग्लीश भाशेचो वापर करूंक लागले. हाचे उपरांत इंग्लीशींतल्यान सर्जनशील अभिव्यक्ती करूंक भारतीयांक कळाव लागलो ना. हातूंतल्यान इंडो-अँग्लियन वा इंग्लीशींतल्यान बरयिल्लें भारतीय साहित्य ही स्वतंत्र आनी नवी साहित्य परंपरा निर्माण जाली.
अँग्लो-इंडियन साहित्य एकुणिसाव्या शतमानांत बरेंच वाडलें. ह्या वेळार साहित्याच्या मळार मेजर डेव्हिड लेस्टर रिचर्डसन सारक्या टीकाकाराचो आनी जेम्स ग्रँट डफ सारक्या इतिहासकाराचो हेरांवांगडा उदय जालो. ह्या काळांत अँग्लो-इंडियन कल्पितकथांचीय निर्मणी जाली. भारतीय जीविताचें आनी मनाचें सखोल गिन्यान उक्तावपी विल्यम ब्राउन हॉकली, फिलीप मॅडोज टेलर, विल्यम डेलाफिल्ड आर्नोल्ड, जॉन लँग, अलेक्झांडर आलार्डायस हे कांय नामनेचे बरोवपी जावन गेले. कल्पित कथांवांगडाच अँग्लो इंडियन साहित्यांत बरीच पद्य बरपावळ, काव्य, हास्यकाव्य आनी तरेकवार गद्य साहित्याचीय निर्मणी जाली.
नाममेच्या कविंमदीं विल्यम वॉटरफिल्ड, मेरी लॅस्ली, हेन्ऱी जॉर्ज, सर अॅडविन आर्नोल्ड (१८३२-१९०४) आनी सर आल्फ्रेड कॉमिन ल्याल (१८३५-१९११) हांचो आस्पाव जाता. आर्नोल्ड हाची ‘लाइट ऑफ एशिया’ ही अंग्लो-इंडियन साहित्यांतली बऱ्यांतली बरी साहित्य कृती म्हूण वळखतात.
अँग्लो-इंडियन साहित्याचो प्रवाह थांबनासतना रुडयार्ड किप्लींग (१८६५-१९३६) आनी ई. एम्. फॉर्स्टर (१८७९-१९७०) हांचे मेरेन चालूच उरलो. ह्या दोगांयचें साहित्य म्हळ्यार अँग्लो-इंडियन साहित्यांतली बऱ्यांतली बरी प्रातिनिधीक अभिव्यक्ती अशें मानतात. ई. एम्. फॉर्स्टर हाची ‘अ पॅसेज टू इंडिया’ ही साहित्य कृती म्हळ्यार अँग्लो-इंडियन साहित्याचें बऱ्यांतले बरें उदाहरण आनी आर्विल्या
