रांजणगांवाचे म्हत्व पूराणकथांनी मेळटा. त्रिपुरासुर राक्षसाक शंकरान, ह्याच गांवांत माल्लो पूण ताका मारपाखातीर शंकराक गणपतीक प्रसन्न करून घेवचो पडलो अशी कथा चलता. पुराणकथांत रांजणगांवचो उल्लेख ‘मणिपूर’ असो मेळटा. ह्या गणपतीक महोलट अशेंय नांव आसा.
निजामाच्या काळांत बैलाचें तांडे घेवन वचपी नामदेवबुवा तेली नांवाच्या एका वेपाऱ्याक हें दैवत प्रसन्न जाल्ल्याची एक आख्यायिका हांगा चलता. नामदेवबुवाची समाधीय हांगा लागसारच आसा. भिलवडीकर महाराजान 1917 वर्सा हांगा तप केल्लें. गुर्जेर नांवांच्या शास्त्रज्ञानानय हांगा तप केल्लें. त्या दोगांकूय ‘महागणपतीचो’ दिश्टावो जालो. हो देव आंगवण केल्यार पावता अशीं भक्तांमदीं भावना आसा.
महागणपतीचें देवूळ उदेंतेकडेन तोंड करून आसा. उत्तरायण आनी दक्षिणायन हांच्या मध्यकाळांत सुर्याचें किर्ण ज्युस्त मूर्तीचेर पडटलें अशी देवळाची रचणूक केल्या. देवळाचो सभामंडप इंदूरचो सरदार किबे हांणी बांदलो. पेशव्याईतले सरदार पवार आनी शिंदे हांणी हांगाच्यो होवऱ्यो बांदल्यो. देवळांच्या भितल्ली गर्भकूड आनी भायली गर्भकूड श्रीमंत थोरले माधवराव पेशवा हाणें बांदिल्ली.
महागणपतीच्या पोंदाक जें तळघर आसा, थंय आनीक एक ल्हान मूर्त आसा. ती श्री गणपतीची मूळमूर्त अशें मानतात. मुसलमान लोकांच्या भयान ही मूर्त अशी लिपोवन दवरिल्ली. मूर्तीक धा सोंडी आनी वीस हात आसात अशें म्हणटात. ही मूर्त केन्नाय भायर काडटात. ह्या मूर्तीच्या ध्यान्याक ‘महागणपतीचें ध्यान’ अशें म्हणटात. ह्या देवळालागीं एक बांय आसा, आनी हे बांयतले उदक कितलोय दुकळ पडल्यार आटना.
देवळांतल्या महागणपतीची सोंड दाव्या वटेन घुंविल्ली दिश्टी पडटा. मूर्त दिसपाक सुंदर आसा. गणपती मांडी घालून बसला. कपल रुंद आसा. ताच्या दोनूय कुशींनी ऋध्दि-सिध्दी उब्यो आसात.
भाद्रपद शु. चवथीक हांगा गणपतीची परब व्हडा उर्बेन मनयतात.
6. बल्लाळेश्वरः पाली, ता. सुधागड, जि. कुलाबा‘.
गणेशपुराणांत ह्या जाग्यांचो उल्लेख आनी कथा आसा. मुद्गलपुराणांत ह्या बल्लाळेश्वर विनायकाची म्हयती मेळटा. बल्लाळ नांवाच्या एका ल्हान भुरग्यान एका शिळेची भक्तीभावान पूजा केली. त्या भुरग्याच्या भक्तीचेर प्रसन्न जावन श्री गणेश त्या भुरग्यान पुजिल्ल्या शिळेंत येवन रावलो. ते उपरांत हें थळ गणेशक्षेत्र म्हणून नामनेक पावलें. ‘भाद्रपद शु. चवथींक जे भक्त येतले, तांच्यो कामना हांव पूर्ण करतलों’ असो श्री गणेशान ताका आशीर्वाद दिलो. हाकाच ‘बल्लाळेश्वर’ वा ‘बल्लाळे विनायक’ म्हणटात.
पूर्विल्ल्या काळासावन हें जागरुक देवस्थान म्हूण पेशव्याच्या काळांत ह्या देवाक कौल लावन न्याय दिताले, असो तांच्या दप्तरांत उल्लेख मेळटा.
बल्लाळेश्वराचें देवूळ सोबीत आसून तांचे तोंड उदेंतेवटेन आसा. सूर्य उदेतकच सुर्याची किर्णां सभामंडपांतल्यान येवन बल्लाळेश्वराचेर पडटात. देवळांचें बांदकाम शिसें आनी चिरे वापरून गडगंज केलां. गर्भकुडींतल्या देवाच्या मखरांचेर नक्षी केल्ली आसा. हुंदराची गर्भकूडय हांगा आसा. हो हुंदीर हातांत मोदक घेवन बल्लळेश्वराक पळयता असो दिसता. ह्या हुंदराच्या मूर्ती मुखार एक शिवाचें रूपडें आसा, तशेंच ताचे गर्भकुडींत दोन देवताच्यो मूर्ती आसात. तांकां गणपतीच्या (बल्लाळेश्वर) पालखे वेळार भायर काडटात. देवळां भायर सुरूचे खांबे आशिल्लो सभामंडप आसा. देवळा मुखार उदकान भरिल्ल्यो दोन तळयो आनी एक घाट आसा. तळयांतलें उदक मात नितळ आसना. भायर कमानीत आनीक एक व्हड घांट आसा. श्रीमंत मोरोबदादा फडणीस हाणें हें देवूळ तशेंच धर्मशाळा आनी मठ बांदलो. बल्लाळाच्या बापायन बल्लाळ आपल्या इश्टां वांगडा हे मूर्तीची पूजा करतना ही मूर्त भायर उडोवन दिल्ली. ती मूर्त हीच अशें मानतात.
बल्लाळ विनायकाची मूर्त 3 फूट उंचायेची पूण रुंद आसा. कपलाचो बाग सकल गेला, तोंड स्पश्ट नदरांत येता. सोंड दाव्या वटेन घुवणायल्ली आसा. बोंबलेंत आनी दोळ्यांत हिरे चकचकतात. मूर्त फातराच्या शिंवासनार बसल्या. ताचेर ऋध्दि- सिध्दी चंवरा हालयतात.
दर वर्सा भाद्रपद आनी माघ शु. 1 ते 5 अशे पांच दीस हांगा उत्सव चलता. माघ शु. 4, गणेश जल्मदिसा श्री गणेश मध्यानरातीकडेन जेवपाक येता अशी भक्ताची भावना आसा. त्या दिसा हांगा भक्तांची घिट्टी जाता. लोकांक तशे अणभव आयल्यात अशें म्हणटात.
बल्लाळ विनायकाचें कवच (शेंदराचे लुकण) खूब पेरनें जाल्लें. 1967 क तें नव्यान बांदलें.
7. वरद विनायकः महाड, (जिल्हो-खालापूर), कुलाबा.
ह्या देवळाची थापणूक वेदप्रसिध्द गृत्समद ऋषीन केली असो समज आसा. हजारांनी वर्सांपयलीं हो ऋषी जावन गेलो. ‘गणानात्वा गणपति हवामहे’ ही ऋचा सिध्द करपी, ऋग्वेदांतले दुसरें मंडळ रचपी हो मंत्रसंपन्न ऋषी आसलो. ताणें विनायकाक खर तपान प्रसन्न करून घेतलो तेन्ना ताच्या इत्सेक मान दिवन ह्या गच्च रानांत रावपाचें ताणें मानून घेतलें. तें गच्च, रान म्हळ्यार आयचें महाड. गृत्समद ऋषीक, गाणपत्य संप्रदायाचो मूळ पुरुस मानतात. ताका लागून ह्या वाठाराक चड म्हत्व मेळ्ळां.
ह्या देवळांतली वरद विनायकाची मूर्त 1690 त धौंडू पौडकर नांवांच्या गणेश भक्तांत थंयच्या तळ्यांत मेळ्ळी. तसो ताका दिश्टावो जाल्लो अशें म्हणटात. ताणें ती मूर्त तळ्याच्या एका कोनशाक थापणूक केली. हो कोनसो अखंड फातराचो आसा. 1725 क आयच्या जाग्यार हें देवूळ बांदलें. 1892 वर्सा सावन आयज मेरेन ह्या देवळांतलो नंदादीप सतत पेटत दवल्ला. ह्या देवळांक पेशव्यांनी खूब आदार केला. ह्या विनायकाच्या उदेंतेक 1738 त हरिहर गोसाव्यान जिती-जिवी समाधी घेतल्या. ह्या देवळा भोंवतणचो वाठार सैमान नटिल्लो आसा.
हें देवूळ पोरन्या नळ्यांच्य घरासारके आसा. ताचें तोंड उदेंते कडेन आसा. ह्या देवळाच्या फातराक भितल्ल्यान नकसूदपणान कोरांतल्यात. देवळांच्या चारुय कुशीनीं हतयाच्यो दोन-दोन मूर्ती कोरांतल्यांत. उत्तर दिकेक गोमूख आसून तातूंतल्यान तीर्थ सकल पडटा. ह्याट गोमूखाच्या कडेक अखंड फातरांचो कोनसो आसा. जं वरद विनायक सगळ्यांत पयलीं राविल्लो. देवळांच्या घुमटाचेर भांगरा रंगाचो घूड आसा. घुमटाच्या वयले वटेन सर्पाची नक्षी आसा. फाटल्यान अस्तंतेक देवाचें तळें आसा. थंय गीमाचें दोन म्हयने सोडून खूब उदक आसता. देवळाक भितर आनी भायर मेळून दोन सभामंडप आसात. भायल्या सभामंडपाक चोंयवशीन गॅलरी सारकी माडी आसा. ह्या सभा मंडपाक सखांब आनी वयर छप्परांक झुंबरां आसात. मूळ गर्भकुडीच्या भितर फातराच्यो ऋध्दि-सिध्दीच्यो मूर्ती आसात. मूळ गर्भकुडीच्या भितर फातराच्यो ऋध्दि-सिध्दीच्यो मूर्ती आसात. दोनूय कुशीच्या कोनशांनी गणपतीच्यो दोन मूर्ती आसात. उजव्या हाताक आशिल्ली मूर्त संगमरवरी आसून उजव्या सोंडेची आसा. दाव्या वटेची मूर्त सादी आसून शेंदूरान भरिल्ली आसा. भितर सरतना वयल्या कुशीकय श्री गणेशाची मूर्त दिसता.
भाद्रपदांत आनी माघ शु. 1 ते 5 मेरेन हांगा व्हड परब मनयतात.
8. गजमुख (सिध्दीविनायक): सिध्दाक, ता. श्रीगादैं, जि. अहमदनगर.
मधु आनी कैटभ नांवाचे दोन दैत्य आसले. ते ब्रह्मदेवाक आटापाक येना जाल्. तेन्ना तो विष्णुच्या म्हऱ्यांत धांवलो. विष्णुक लेगीत ह्या विनायकाक नाकापुरो केलो आनी विष्णु शंकराक, शरण गेलो. शंकरान ताका विनायकाक प्रसन्न करून घे म्हूण सांगले. विष्णुन विनायकाक प्रसन्न करून घेवपा खातीर षडक्षरी मंत्राचो जप ह्याच वाठारांत केलो. विनायक प्रसन्न जावन बरें फळ मेळटकच विष्णून ह्याच दोंगुल्लेचेर श्री विनायकाची थापणूक केली. विष्णुक हांगा सिध्दी मेळ्ळी म्हूण ह्या
