येवचेखातीर ताणें लोकांक आपल्या मनाचेर ताबो दवरपाची बुध्द दिली. ताणें दुसऱ्यांच्या धर्माचो आदार राखचेखातीर, मोनजातीचेर काकुळट दाखोवन तांकां मारचे न्हय म्हूण मनशान वावुरचें अशें शिकयलें. आवय-बापूय, जाण्टे, गुरूजन, साधू-संन्यासी, गुलाम, नोकर-चाकर हांचेलागीं सभ्यतायेन वागपाविशीं ताणे उपदेश केला. सत्य उलोवपाची आनी सत्यान वागपाची ताणें देख दिली. अशोकाची चलणूकः अशोकान फकत बऱ्या आदर्शांचो आनी विचारांचो उपदेशच केलो ना, ताची स्वताची चलणूकय ताच्या विचारांभशेन आदर्श आशिल्ली. ताणें शिकार करप सोडलें आनी मांस खावप थांबयलें. लोकांखातीर आनी जनावरांखातीर ताणें भलायकी केंद्रां बांदलीं. ब्राह्मण आनी हेर धर्माच्या लोकांचो आदार राखून ताणें सदळ हातान दानधर्म केलो. कलिंग हांगाच्या ताच्या एका फातरपट्याचेर अशीं उतरां आसातः “सगळे मनीस म्हाका भुरग्यांभशेन आनी सगळ्या मनशानीं म्हज्या भुरग्यांभशेन हे जीणेतलीं आनी परलोकाचीं सगळीं सुखां भोगचीं.” राज्यविस्तारः आपली प्रजा उजू चलणूकेन चलची हाका लागून अशोकान फातरपट्यांचेर आदेश बरोवन दवरले. तशेंच बौध्द धर्माचें मार्गदर्शन जावंचें हाका लागून आरसपानी फातरी स्तंभाचेर (अशोकस्तंभ) आदर्श तत्वां कोरातून ते राज्यभर लायले. हांच्यावयल्यान ताचें राज्य खंयमेरेन पातळिल्लें हाचो अदमास येता. नेपाळ (रुक्मिणी-देई), पाकिस्तान (गांधार,मानसेहरा, तक्षशिला), उदेंत अफगाणिस्तान (लपांक आनी जलालाबाद), दक्षिण अफगाणिस्तान (शहर-इ-कून), राजस्थान (बैरात, भाबू), हरियाणा (तोप्रा), उत्तर प्रदेश (काल्सी, मीरत), अलाहाबाद (कौशांबी), बंगाल,(ताम्रलिप्ति), बिहार (मगध अरराज), मध्यप्रदेश (सांची, रुपनाथ), गुजरात (गिरनार), महाराष्ट्र (राष्ट्रीक) म्हैसूर (मस्की, सिध्दपूर), ओरिसा (धौली, कलिंग) हांगा सांपडिल्ल्या स्तंभांवयल्यान अशोकाचें राज्य सद्याच्या भारत, पाकिस्तान, उदेंत अफगाणिस्तान हांगा पातळिल्लें. दक्षिण भारतांतले केरळ (चेल), तमीळनाडू, पॉडिचेरी (चोल, चेर, पांड्य) आनी श्रीलंका (ताम्रपर्णी) हांचो मात ताच्या साम्राज्यांत आस्पाव नाशिल्लो.
राज्यवेवस्थेची नदरः सम्राट अशोकान पयलींसावन चलत आयिल्ले राज्यकारभार पद्दतींत जाय तितलेच बदल केले. कलिंग जैता उपरांत तोशलीच्या राज्यप्रतिनिधदीचें पद निर्माण करून थंयची परिस्थिती सांबाळ्ळी. कलिंग झुजा उपरांत ताणें बौध्द धर्माचीं तत्वां राज्यकारभारांतल्यान मुखार हाडूंक सुरवात केली. ताचे तेन्नाच्या ग्रीक राजावांगडा इश्टागतीचे संबंद आशिल्ले. ताच्या सुजाण कारभाराक लागून ताणें निर्माण केल्लीं प्रतिकां आयजमेरेन भारताचीं राष्ट्रचिन्नां जाल्यांत.
-प्रकाश पाडगांवकार
अश्मयुगः मानवी इतिहासांतलो अतिपूर्विल्लो कालखंड. हो सुमार 5 लाख ते 10 हजार वर्सांपयलींचो अशें मानतात. अश्मयुगांतलो मनीस ताच्या भोवतणी आशिल्लीं लाकडां, हाडां आनी खास करून फातरांपसून तयार केल्ली उपकरणां (हत्यारां) वापरतालो. मानवी वसणुकांच्या अवशेशांत फातराचीं विंगड विंगड उपकरणां आनी आयुधां सांपडल्यांत. देखून ह्या कालखंडांक अश्मयुग (अश्म= फातर) अशें म्हणटात.
अश्मयुगांतल्या मनसाची उदरगत दाखाेवपाखातीर अश्मयुगाचे पुराणाश्मयुग,मध्याश्मयुग (आंतराश्मयुग) आनी नवाश्मयुग अशे तीन मुखेल टप्पे थारायल्यात. तातूंतय पुराणश्मयुगाचे पूर्वपुराणाश्मयुग, मध्यपुराणाश्मयुग आनी उत्तरपुराणाश्मयुग अशे परत तीन उपविभाग केल्यात. अश्मयुगाच्या ह्या विभागांचीं सांस्कृतीक खाशेलपणां अशीः-
पूर्वपुराणाश्मयुगः हाचो काळ सादारणपणान 5 लाख ते देड लाख वर्साफाटलो आसा असो समज आसा. ह्या युगांत ग्युंझ ह्या पयल्या हेमयुगाचो आरंभ, हांगाच्यान तें रिस ह्या तिसऱ्या हिमयुगाच्या पयल्या चरणामेरेनचो भूस्तरीय काळ आस्पावता. ह्या युगांतलें हवामान कडक शीं आनी तीव्र उश्णताय अशें एकसारकें बदलतालें. व्हड आकाराचे (Mammoth) पाणघोडे, गेंडे, वास्वेलां, गवे, सांबर, घोडे, हरणां अशे कितलेशेच प्राणी मनशा भोवतणी वावुरताले. ह्या सावदांची शिकार करप हेंच उपजिवीकेचें मुखेल साधन आशिल्लें. ऑस्ट्रेलोपिथेकस (Australopithecus) , पिथेकॅन्थ्रॉपस (Pithecanthropus) आनी निअँडरथल (Neanderthal) हे मनशाभशेन दिसपी प्राणी धर्तरेचेर आशिल्ले. सांस्कृतीक नदरेन ह्या कालखंडांतले 5 गट केल्यात, ते अशेः 1. व्हिलाफ्रांकियन (Villafranchian) पयल्या हिमयुगाच्या पयल्या चरणांत 2. अबेव्हिलियन (Abbevillian) पयल्या आंतरहिमयुगांच्या पयल्या चरणांत 3. क्लॅक्टोनियन (Clactonian) पयल्या आंतरहिमयुगाच्या दुसऱ्या आनी तिसऱ्या चरणांत 4. अश्यूलियन (Acheulian) दुसऱ्या आंतरहिमयुगाच्या पयल्या अर्दांत 5. लेव्हालोइशियन(Levalloisian) दुसऱ्या आंतरहिमयुगाच्या उत्तरार्धापसून फुडें चालू.
मध्यपुराणाश्मयुगः हातूंत सादारणपणान पन्नास हजार ते पंचवीस हजार वर्सां पयलींचो काळ येता. तिसऱ्या आंतरहिमयुगाच्या उत्तरार्ध आनी व्यूर्म (Wurm) ह्या चौथ्या हिमयुगाची सुवात हो काळ मध्यपुराणाश्मयुगांत आस्पवता. ह्या काळांतलें हवामान एकदम थंड आशिल्लें. गवे, वास्वेलां, रानबैल आनी गेंडे हे ह्या काळांतले मुखेल प्राणी. ह्या काळांत यूरोप आनी अस्तंत आशिया ह्या भागांत निअँडरथल मनशाची वसणूक आशिल्ली. ते खासा करून घोलींनी आनी प्रस्तरालयांत रावताले. उत्तरपुराणाश्मयुगः हो काळ सादारणपणान 25 हजार ते 10 हजार वर्सां आदलो अशें मानतात. ह्या काळाचो आरंभ 40 हजार वर्सांआदीं जालो, अशेंय एक मत आसा. चवथ्या हिमयुगांत जीं तीन हिमप्रसरणां जालीं तातूंतल्या पयल्या आनी दुसऱ्या प्रसरणांच्या मदल्या काळांत दक्षिण रशिया आनी मध्य यूरोप हांगा ह्या युगाचो उदय जालो. ह्या काळांतलें हवामान थंड आशिल्लें. हरणांचे कळप सगळ्यांक वावुरताले. भीमगजा सारके कांय प्राणी दक्षिण यूरोपांत आशिल्ले. वंशशास्त्रज्ञ जांकां homo sapiens अशें नांव दितात ताच्यो कोम्ब कापेल ब्रून आनी क्रोमॅग्नन ह्यो दोन शाखा युरोपांत सगळ्यांक पातळिल्ल्यो. अस्तंत आशियांत पसून ही संस्कृती दिसून येता. पेरीगोर्डिगन, सॉल्यूट्रीअन, मग्डेलेनियन हे मुखेल समाजगट त्या काळांत आशिल्ले. सैमीक घोलांचो राबित्या खातीर वापर जातालो.
आंतराश्मयुगः ह्या युगाचो काळ 15 हजार ते 10 हजार वर्सां आदलो आसा अशें मानतात. चवथ्या हिमयुगाच्या तिसऱ्या प्रसारणाच्या काळांत हाका सुरवात जाली. ह्या काळांत थंड हवे वांगडाच पावसूय पडपाक लागिल्लो. ताका लागून रानांची वाड जाली आनी जीवसृश्ट आयचे सारकी फुलून आयली. क्रोमॅग्न मनीस –वंशाचो सगळ्याक प्रसार जालो. खास करून युरोप आनी अस्तंत आशिया या वाठारांत हाचो पुरावो दिसून येता. हांगा अझिलियन, टार्डेनोइशियन, अॅस्टुरियन, एर्टेबोल, पॅलेस्टायन (युरोप), जाटुफियन (उत्तर ईजिप्त) पे मुखेल समाजगट आशिल्लें. ते मांस भक्षण करताले. ह्याच काळांत जनावरां पोसपाक आरंभ जाला आसूंक जाय.
नवाश्मयुगः ह्या काळाक इ.स.पयलीं 8 हजार वर्स, उपरांत सुरवात जाली. इ.स. पयलीं ५ हजार वर्सां लागसार ताची चड उदरगत जाली. ह्या काळांत मनीसवंश, हवामान, प्राणी आनी वनस्पती-सृश्ट ही आयच्या सारकीच आशिल्ली. पशुपालन हो म्हत्वाचो वेवसाय आशिल्लो. गाय, बैल, दुकर, मेंढरां, घोडे हे प्राणी मनशाळ्ळे. शेत पिकोवपाची विद्या मनशान साध्य केली. शेंकड्यांनी वर्सांच्या वाटचाली उपरांत शेताच्या वेवसायाक लागून मनशाचें जिवीत एका जाग्यार थीर जालें थारतायेक लागून आपोआप घरां, खेडीं तयार जालीं. धातूचो सोद लागतकच अश्मयुगाचो अस्त इ.स.प. 3000 च्या काळांत मोसोपोटेमिया
