मानस ही ताची साहित्यकृती हिंदी प्रदेशा खातीर धर्मग्रंथ जाल्या. वेग-वेगळ्या भाशांनी ताचो अणकार जाला. विनयप्रत्रिका, कवितावली, दोहावली, गीतावली, रामललानच्छू, वैराग्य संदीपनी, कृष्णगीतावली, बरवै रामायण, पर्वती मंगल, जानकी मंगल, रामाज्ञा प्रश्न ह्यो तुलसीदासाच्यो हेर रचना आसात.
२) कृष्णभक्तिशाखा – दक्षिणेच्या आळवार भक्तांनीं श्रीमद्भागवतपुराणाच्या आदारान कृष्ण-भक्तीचो प्रचार केलो. जयदेव रचीत गीत- गोविंद कृतीक लागून कृष्ण-भक्तिचो प्रचार-प्रसार खूब जालो. धाव्या शेंकड्या उपरांत निम्बकाचार्य, वल्लभाचार्य आनी चैतन्य महाप्रभु हांणीय कृष्ण भक्तिच्या प्रचारा खातीर योगदान दिलें. कृष्णभक्ती धारेचो विकास मुक्तक काव्य रुपांत चड जाल्लो. कवीलोक श्रीकृष्णाच्या लोकरंजक, लोकरक्षक ह्या रुपां परस गोपी-कृष्ण लीला आनी बाल- लीलांचें वर्णन चड करता. कृष्णभक्तीच्या प्रचार-प्रसाराच्या हेतून वल्लभाचार्य हाणे वल्लभ संप्रदाय स्थापीत केलो आनी गोवर्धन पर्वातचेर श्रीनाथजीचें देवूळ उबारलें. देवळांत रावून चार शिश्य कृष्णभक्ती काव्य रचना करताले. उपरांत वल्लभाचार्याचो पूत गोसाई विठ्ठलनाथानय आपले चार शिश्य देवळांत पुजा अर्चा करपाक दवरिल्ले. अशे रितीन आठय कृष्णभक्त ‘अष्टछाप कवी म्हणून मुखार आयले. तांचीं नांवां अशीं आसात- सरदास, कुंभनदास, परमानंददास, कृष्ण दास, गोविंदस्वामी, नंददास, छीतस्वामी, चतुर्भुजदास ह्या सगळ्या कवी भितर सूरदासाचें स्थान सगळ्यांत उंचेलें आसलें. कृष्ण भक्ति शाखेचीं मुखेल तत्वां अशीं आसात.- १) कृष्ण म्हळ्यार सत्चिदानंद ब्रह्य. ह्याच रुपांत ताची आराधना करप. २) बाल-किशोर आनी युवा अवस्थेंतल्या कृष्णाच्या लीलांचें मनोहारी चित्रण करप २) कृष्णभक्त कवी माधर्य भावाचे उपासक आशिल्ले. ४) माधुर्य उपासनेंत विरहाक म्हत्व दिताले. ५) शृंगार-रस सर्वोपरी मानेला. ६) भक्ति सखा- भावाची आशिल्ली. ७) पुष्टीमार्गाच्या सिद्धांतांचें पालन करून कवींनी ब्रजभुती, यमुना, मुरली, गोवंश प्रती आपली भक्ति प्रदर्शित केल्या. ८) संगीत गिन्यान आशिल्ल्या कारणान ह्या काळाच्या कवींनी गीतीकाव्य प्रवृत्तीक प्राधान्य दिल्लें. ९) ब्रजभाशेचो प्रयोग केल्लो १०) अलंकारांचो सहज, सभावीक प्रयोग ही तांची विशेशताय आसा.
सूरदास- हाच्या जल्माविशीं विवाद आसा. जल्मासावन तो कुड्डो आशिल्लो. पूण ताची पद्य रचना इतकी सजीव आसा, ताका जल्मांच मानूंक मन तयार जायना. श्रीनाथजीच्या देवळांत रावून तो दीसपट्टी नवीं नवीं पदां रचतालो आनी गायतालो. 'सुर-सागर', 'सूर-सारावली', 'साहित्य लहरी', 'नल-दमयन्ती' आनी 'व्याहलो' हीं ताच्या पुस्तकांची नांवाम आसात. ताचे शेवटचे दोन ग्रंथ सद्या उपलब्ध नात। सूर-सागर ही सगळ्यांत बरी कृती अशें विव्दान मानतात. ह्या पुस्तकांत श्रीमद भागवताच्या दशक स्कंध हातूंत वर्णन केल्ल्या कृष्ण-बाल-लीलांचें वर्णन ब्रजभाशेंत मेळटा. मूळ रचना सव्वालाख पद्रांची आशिल्ली अशें म्हण्टात. सद्या जें कितें उपलब्ध आसा तातूंत फकत चार ते पांच हजार पदां आसात. हे काव्य-रचनेंत शृंगार, वात्सल्य आनी शांत-रस मुखेल आसात. शृंगाराचो वियोग पक्ष आनी वात्सल्य ह्या रस वर्णनांत सूरदासाची निर्मिती अप्रतीम आसा. भ्रमरगीतांतले अंश, वियोग शृंगार आनी सगुण निर्गुण विवेचेन करता. ताच्या काव्यांत सगुणाचो जय निर्गुणाचेर जाता. लोक जीवन चित्रण, राधा-कृष्ण प्रेमाचें सजीव चित्रण, कृष्णाची बाललीला तशेंच यौवन-लीला खूब सोबीतकायेन व्यक्त जाल्या. भावपक्ष आनी कलापक्ष हांचो सुंदर समन्वय म्हळ्यार सूरदास हाचें काव्य आसा.
हेर कृष्णभक्त कवीं भितर अष्टछाप कवी शिवाय चार दुसरें वैष्णव संप्रदाय आशिल्ले.- राधा वल्लभ संप्रदाय, गौडिया संप्रदाय, पट्टी संप्रदाय आनि निम्बार्क संप्रदाय. हातुंतल्या मुखेल कवींची नांवाम अशीं आसात. हितहरी वंश, हित वृंदावन दास, गदाधी भट्ट, ललित माधुरी, हरिराम व्यास, हरिदास. मीराबाई रचीत पदां गुजरात, महाराष्ट्र, आसाम तशेंच दक्षिण प्रदेशांत लेगीत लोकप्रिय आसात. मुसलमान कवी रसखान हाचेंय नांव घेवप जाता. अकबाराच्या दरबारांतले कवी रहीम गंग, नरहरि, बन्दीजन, बीरबल, टोडरमल, मनोहर अशे आसात. हातूंत रहीम चड प्रसिद्द जालो. तशेमच बनारसीदास, सेनापति, नरोत्तमदास ही नांवाय म्हत्वाचीं आसात.
डॉ. रवींद्र कात्यायन, अण. डॉ। चंद्रलेखा डिसुझा
३) रीतिकाल: हिंदी साहित्याच्या उत्तर मध्यकाळाक रीतिकाळ म्हण्टात. ह्या काळांत काव्याच्या विंगड विंगड आंगाचें सिध्दांतीक प्रतिपादन करून आनी ताका अनुसरून काव्य निर्मिती जाली. अलंकार, रस, गुण, ध्वनी आदी काव्य शास्त्रीय प्रणालींचेर आदारीत अशी ती काव्य निर्मिती आसा.
रितीकाळाची सुरवात १६४३ आसली तरी त्याआदींच रीतिसाहित्याच्यो कुरवो मेळटात. 'हिततरंगिनी' (कृपाराय-१५४१), 'रसिकप्रिया' 'कविप्रिया', 'छंदमाला', (केशवदास-भक्तीकाल) ह्यो तेसंबंदींच्यो कांय देखी दिवं येतात. तशेंच रिती-साहित्याचे सगळ्याचे सगळे गूण रिती काळांतच लुप्त जाले अशेंय जायना. ताच्यो कुरवो आधुनिक काळांत थोड्यो भोव दिसतात.
रितिकाव्य हे अलंकारांनी सुशोभीत आशिल्ल्या कारणान मिश्रबन्धु हाणें ह्या काळाक अलंकार काळ अशें नांव दिलां. कलेचें प्रदर्शन करपी साहित्य म्हणून डॉ. राम कुमार वर्मान ताका कला-काळांतलें साहित्य शृंगारप्रधान आशिल्ल्यान ह्या काळाचें शृंगारकाळ अशें नामकरण केलां. नगेंद्राच्या मतान हो उत्तर-मध्यकाल आसा.
