नाथ-पंथ हो सिद्धांचे परंपरे विकसित रूप आसा । हो पंथ सुरू करपी मत्स्येन्देनाथ आनी गोरखनाथ आशिल्ले । सिद्धांची वाम-मार्घी भोग-प्रधान योग साधना हांची प्रतिक्रिया म्हणून नाथ पंथाची स्थापना जाली । ह्या पंथाची विशेशता म्हळ्यार हठयोग -साधना आसा । नारी साहचर्याच्या आचारांत घुस्पून उरिल्ल्या मत्स्येन्द्रनाथाचो उद्धार तांचो शिश्य गोरखनाथ हाणें केलो । नाथ-पंथी नारी -भोगाचो विरोध करताले । विव्दान तांचो काळ आठवो शेंकडो ते तेरावो शेंकडो मानता । गोरखनाथ ताणें चाळीस ग्रंथ बरयल्यात, पूण सगळे ग्रंथ उपलब्द नात । डॉ पीताम्बर दत्त बडघ्वाल हाणें गोरखनाथ हाची साहित्य रचना संकलन गोरखबानी नांवा खाला संकलीत केल्या । हठयोग उपदेश दितना तो म्ःण्टा ह चो अर्थ सुर्य आनी ठ चो अर्थ चंद्र आसा ़ ह्या दोगांकय हठयोग म्हण्टात । भक्तिकाल अंतर्गत ज्ञानमार्गी संत-काव्य ह्याच साहित्याच्या विकासांतल्यान निर्माण जाला । हे परंपरेंत दुसरी नांवां अशीं आसात- चौरंगीनाथ, गोपीचंद चुणकरनाथ, भरथरी, अलन्ध्रीपाव, संत कबीरराचेरय नाथ-पंथी प्रभाव खूब आशिल्लो ।
४) रासो साहित्य - हें साहित्य जैनांच्या रास साहित्य परस वेगळें आसा । ह्या साहित्याचो मुखेल विशय राजाचें जीवन- चरित्र, ताची तोखणाय अशा वीरगाथापुरक कथांचेंं चित्रण आसा । राजाच्या दरबारांतल्या तराजकवीक मरण आयलें तर फुडले पिळगेचो कवी फाटले रचनेंत आपलें योगदान दितालो । हाका लागून कांय रासो ग्रंथाची खूब संस्करणां मेळटात आनी मूळ रचनाकाराचें नांव निश्चीत करप कठीण जाता । ह्या ग्रंथांतले खूबशे अंश प्रक्षित आसात आनी देखून तांच्या मूळ रुपाविशीं जायते आक्षेप आसात - १) खुमाण रासो - (दलपत विजय) , २) बीसलदेव रासो - (नरपति नाल्ह), ३) हम्मीर रासो- (शार्डंगधर), ४) परमाल रासो ( जगनिक), ५) पृथ्वीराज रासो - (चंद्रबरदायी)। हे मुखेल रासो ग्रंथ आसात । हातूंत पृथ्वीराज रासोचीं चार संस्करणां मेळटात । (अतिबृहद, बृहद, लघु तशेंच अतिलघु) हातूंत दिल्लीचो राजा पृथ्वीराज चौहान आनी मुहम्मद घोरीची कथा आसा ़ चंदबरदायी हो पृथ्वीराजाचो मंत्री आशिल्लो ।
५) लौकिक- साहित्य - आदिकालांत स्वच्छंद रुपांतलें कांय लौकीक साहित्य निर्माण जालें । प्रमुख ग्रंथ अशे आसात- १) ढोला मारूरा दुहा- इकाराव्या शेंकड्यांत बरयल्लें गोहारुपांतलें एक लोकभाशा काव्य । ताच्या रचनाकारासंबंदी एकमत ना । शेळींत बरयिल्लें हें काव्य कुशलराय कवीन कुशलराय कवीन संकलीत केला अशें काय जाणकाराचेंं मत आसा, अस्तंती हिंदी प्रदेशांत तें लोकप्रिय आसा । हातूंत ढोला नांवचो राजकुंवर आनी मालवणी नांवाची राजकुंवराची प्रेमकथा सांगल्या २) जयचंद - प्रकाश आनी जयमयंक जसचंद्रिका- बरोवपी भट्ट केदार नांवाचो कवी आसा आनी जयमयंक जसचंद्रिका रचपी मधुकर कवी आसा । हाचो उल्लेख राठौडा री ख्यात भितर मेळटा पूण दोनूय ग्रंथ आजून मेरेन उपलब्ध जावंक ना । ३) वसंत - विलास - हाचो रचनाकार कोण हें खखबर ना, पयले फावट तो १९८२ त प्रकाशित जालो । ताचो संपादक केशवलाल हर्षदराय ध्रुव आशिल्लो । डॉ माताप्रसाद गुप्त हाच्या मताप्रमाण ही रचना तेराव्या शेंकड्याची आसूं येता । ह्या ग्रंथांत वसंत ऋतु आनी स्त्री मनार जावपी ताचि विलासपूर्ण प्रभाव हाचें मनोहारी चित्रण मेळटा । ही एक सरल रचना आसा । ४) खुसरो कौ पहेलियां - अमीर खुसरोहाचो जल्म सन १२५५ त एटा जिल्ह्यांत पटियाली गांवांत जालो । ताणें लोकजीणेंत रामरस जावन लोकां खातीर पहेलियाँ, मुकरियाँ आनी गजल बरयली । खडी बोली हिंदीचो तो पयली कवी आसा । ताणें सगळें मेळून शंभरेक ग्रंथाची रचना केली पूण तातुंतले आयज वीस- बावीस ग्रंथच मेळटात. ताचे मुखेल ग्रंथ म्हळ्यार ‘खालिकबारी’, ‘पहेलियाँ’, ‘मुकरियाँ’, ‘दो सुखने’ आनी ‘गजल’.
६) गद्य रचना- ह्या काळांत काव्य रचना चड जाल्ली तरीय गद्य रचनांचो प्रारंभूय जाल्लो. ह्या काळाची जी रचना मेळटा तातूंत ‘राउलवेल’, ‘उक्ति-व्यक्ति प्रकरण’, आनी ‘वर्णरत्नाकार’ आसा. मुंबयच्या ‘प्रिन्स ऑफ वेल्स’ संग्रहालयांत ‘राउइनेस’ शिलांकीत रुपांत आसा. हाका रचपी रोडा नांवाचो कवी आसा. ‘उक्ति-व्यक्ति प्रकरण’ बाराव्या शेंकड्याचो महाराज गोविंदचंद्राचो सभा पंडित दामोदर शर्मान बरयलां. ‘वर्णरत्नाकार’ मैथिलीचो लेखक ज्योतिरीश्वर ठाकुराची रचना आसा. हाचो रचनाकाळ चवदावो शेंकडो आसा आनी ती मैथिली हिंदीतली रचना आसा. अशे तरेन आदिकाळातलें हिंदी साहित्य अपभ्रंश साहित्याच्या समांतर दिकेन वाटचाल करीत रावलें. लोक जिणेची प्रेरणा घेवन हिंदी भास विकसीत जायत रावली आनी तिणें आपल्या बोलींवरवीं साहित्याच्या मळार निरंतर उदरगत सादली. ह्याच कालखंडांत हिंदी साहित्याच्यो विंगड विंगड प्रवृत्ती तशोच शैली निर्माण जाल्यो. ह्या प्रवृत्तींचो आनी शैलींचो फुडाकार जाल्ल्या विकासांतल्यान हिंदी साहित्याचो फुडाराचो इतिहास निर्माण जालो.
२) 2) भक्तीकाल (पूर्व मध्यकाल) – ह्या काळांत भारत देशांत पठणवंश आनी मुगलवंशाचें शासन आशिल्लें॑ हिंदु, जैन, बौध्द आनी किरिस्तांव आदि धर्माचे अनुयायी हांगा रावताले तरीय दोन धर्मच (हिंदु आनी मुसलमान) मुखेल धर्म आसले. ह्या युगांत विदेशी शासनाक लागून एक मिश्र संस्कृतिचो समन्वय जालो. तशेंच, ह्याच काळांत विभिन्न धर्म आनी संप्रदायां मदीं अनेक पंथ वा उप- संप्रदाय जाल्ले. हिंदु धर्मांतच शैव, शाक्त, बौध्द, जैन आनी वैष्णव हांचेय उप-संप्रदाय प्रचलित आशिल्ले. मुसलमान धर्मांत दोन प्रकार दिसताले- शरा आनी बेशरा. शरा लोक शरीयत मानपी आनी बेशरा लोक मस्तमौला फकीर मानपी. ह्या परिवर्तनाचो साहित्य धरून सगळ्यांच ललित कलांचेर परिणाम जावप सभावीक आसलें. उपलब्ध साहित्याचो
