ह्या प्रदेशांतल्या दाट अरण्यांनी आनी म्हैसूर प्रदेशांतल्या रानांत हती पळोवंक मेळटात. भारतांतल्या हतीचो रंग काळसरच आसता. ब्रहादेश, सयाम ह्या देशांत धवे हती आसात.
हती हो पुराय शाकाहारी आसा. तो तण, झाडांची मुळां, ताळे, (खांदयो) पानां, केळीचे खुंट, ऊंस खाता. हती हो मुळांत रानटी पशू आसलो तरी खूप आदौं सावन तो मनशाचो पाळीव प्राणी जावन राविल्याचें दिसता. ताची आचार शक्त, ताचो शाकाहारी आहार आनी ताचो शांत, अहिंसक स्वभाव हाका लागून खूब आदीं सवन मनशान ताका आपलो साथी मानला आनी ताचेकडल्यान सेवा करुन घेतल्या.
रामायण- महाभारताच्यास काळासावन आधुनिक युगाचे सुरवेक मेरेन एक सुखासीन आसन म्हणून हतीचो उपेग जायत आयला. उत्सवांचे मिरवणुकें त तशेंच झुजामळार हतीचें आसन म्हणून व्हड प्रमाणांत वापर जाला. कांय राजांकडच्या झुजाबळांनी हतीदळाक खाशेलें म्हत्व आसतालें. हतींचेर बसून खाशेलीं झुजां खेळप जातालीं. तेभायर तोफो, दारुगुळो अशी झुजासामुग्री हाड- व्हर करपाकय हतींचो व्हड वांटो आसतालो. हतींच्या आचार शक्तींचो वापर करुन व्हड व्हड रुख मोडपाचें तशें रुखाचे कुडके एका जाग्यावयल्यान दुसरया जाग्यार व्हरपाचें अवघड काम हतीकडल्यान करुन घेवपाची संवसार भर परंपरा आसा. आयज दाट जंगलांनी जंय हेर वाहनां पावंक शकनात अशा सुवातींनी जड वस्तू हाड – व्हर करपाचें काम हतीकडल्यान करप जाता. कांय हतींक खाशेलें प्रशिक्षण दिवन, मनरिजवणेच्यो कसरती हतींकडल्यान सर्कशींत करुन घेतात. तेभायर हतीच्या सुळ्यांपासून हस्तीदंती कलाकुसरीच्यो वस्तू तयार करतात आनी भारतांत तशेंच भारता भायर अशा वस्तूंक मोलाची मागणी आसा.
सांस्कतिक संर्दभ शकुनशास्त्राप्रमाण रानांत कसलेय स्थितींत गजदर्शन शुभ मानिलें आसा. हतीचे गुणदोश, ताचीं शुभाशुभ लक्षणां, तांचें दतदर्शन, मन दर्शन ताचें चीत्कारप आनी हेर क्रियाकलाप ताचो रंग, आकार हांचेवयल्यान शुभाशुभ फळांचें वर्णन जायत्या ग्रंथांनी मेळटा.
गजपुजा शिवान रागाच्या भरांत गणपतीचें मस्तक (तकली) कापलें आनी पार्वतीचो राग थांबोवपाखातीर ताणें गणपतीच्या कुडीक हतीचें शीर लावन ताका (गणपतीक) जीवो केलो. ताकालागून हतीचें माहात्म्य वाडून तो पूजनीय जालो. हतीचो मुळ जनक ऐरावत हो इंद्र पावस घालता. हतीक लागून पावस पडटा म्हणून तो पूज्य मानला. नेपाळांतले नेवार लोक कार्तिक शुध्द दितीयेक हतीची पुजा करतात. हती हें गणेशाचें प्रतिक आनी त्या लोकांचें कुलदैवत आसा. बौध्दलोकय हतीक गौतम बुध्दाचें प्रतिक म्हणून पूज्य मानतात. कलाक्षेत्रांतलो हती पुर्विल्या काळासावन चित्रकलेंत हतीक विशेश स्थान प्राप्त जालें आसा. गणपती, लक्ष्मी, इंद्र, गौतमबुध्द ह्या देवाताकडेन ताचो चड संबंद आसा.
वेरुळ, महाबलिपुरम, बादसमी सांची हांगाची शिल्पांत गजलक्ष्मीचीं शिल्पाम पळोवंक मेळटात. दोन हती लक्ष्मीदेवीक आपल्या सुवर्ण कळशांतल्यान जलाभिशेक करतात. हे समध्दीचें प्रतिक मानतात.
-कों. वि. सं. मं.
हनुमान एक देव. रामायणांतलो एक मुखेल रानभक्त वानर. ताका मारुती आनी बजरंग अशींय नांवां आसात. वाल्मीकिरामायणांत हाचें चरित्र तीनकडे आयलां तें अशें- पुंजिकस्थला नांवाची एक सोबीत क्षेश्ठ अप्सरा आशिली. ऋषीच्या शापान ती वानर योनीत जल्माक आयली. आपले इत्सेप्रमाण रुप घेवपाचें सामथ्य तिका आशिल्लें. महात्मा कुंजर नांवाच्या वानराची ती धूव. उपरांत ती केसरी वानराची अंजना नांवाची बायल जाली. अंजना एक दिस सुंदर बायलेचें रुप घेवन पर्वताचेर भोंवतना वायून तिका पळयलें आनी तो तिचेर भाळ्ळो. ताणें तिचे कडे आपलें तेज दवरलें आनी तिका वीर्यवान आनी बुध्दिसंपन्न पूत जातलो असो वर दिलो. तेप्रमाण अंजना एके गुहेंत बाळंत जाली. तिका महाघैर्यवान, महातेजीश्ट आनी महापराक्रमी पूत जालो, तो हनुमान. तें घेवपाखातीर ताणें उडी मारली. तें पळोवपाक इंद्राक राग आयलो आनी इंद्रान ताचेर वज्र शेवटीलें ताका लागून ताची दावी हनू मोडली. तेन्नासावन तो हनुमान ह्या नांवान प्रसिदद जालो. आपल्या पुताचेर वज्र मारिल्याचें पळोवन वायूक राग आयलो. ताणें वारें बंद केलें. ताका लागून देव भियेले आनी वायूक
