शेंकडो) आनी व्याकराणाचो पाठ दिवपी ‘नाट्यपरिशिष्ट’ (कृष्णानंद) हीं नाटकां उल्लेख करपासारकीं आसात. काव्याशास्त्राच्या कांय ग्रंथांच्या कर्त्यांनी आपल्या आश्रयदात्या राजांचेर पध्यां रचून तशेंच कांय जाणांनी संबंद नाटक रचून, आपल्या ग्रंथांत उदाहरणां म्हणून दिल्यांत. अशें ग्रंथ छंद:शास्त्राचेरय रचिल्ले आसता.
अस्तंती साहित्याच्या प्रभावाक लागून इ.स. १८५७ उपरांत निर्णाण जाल्ल्या संस्कृत ग्रंथवाङ्मयांत खूबच परिवर्तन जाल्लें दिसून येता. ह्या प्रभावांतल्यान निर्माण जाल्ल्या साहित्यांत राणा प्रतापासारको वीर; पंतजलीसारको शास्त्रकार; ज्ञानेश्वर , तुकाराम, रामदास, मीरा हे संत, शीख गुरू; लोकमान्य टिळक, महात्मा गांधी, जवाहरलाल नेहरू हांचेसापके लोकनेते; वाराणासीचो पंडित; धान्यकुमारासारको वणिक्पुत्र; चुंडूरी वेंकट रेड्डीसारको वेपारी; शंकर पांडुरंग पंडितासारको पाछ्यातविध्या विभूषित विद्वान हेय काव्यविशय जाल्यान प्रस्थापित राजसत्तेचें आनी तिच्या अधिका-यांची तोखणाय ही एक वाङ्मयक्षेत्रांतली शाश्वताय प्रवृत्ती आसा. तातूंत परकी सत्तांची आनी सत्ताधा-यांची स्तुतिस्तोत्रां संस्कृत कवींनी गायिल्लीं जागन्नाथाच्या काळापासून उपलब्ध आसात. अशा कृतींच्या विशयांनी सिकंदर, गझनीचो महमंद, आसफखान, दारा शिकोह, अकबर, शाइस्तेखान, विजापूरचो बागशाहा, बेगड महंमद, निजाम, व्हिकटोरिया, एडवर्ड, पंचम जाँर्ज हांचो आस्पाव जाता.
आर्वचीन संस्कृत साहित्यांत नदरेंत भरपासारकी एक प्रवृत्ती म्हळ्यार राश्ट्रीय प्रबोधन. हे प्रवृतिंचल्यान निर्माण जाल्ल्या साहित्यांत राणा प्रताप, शिवछत्रपती, रामकृष्ण, विवेकानंद, दयानंद, टिळक, गांधी, सुभाशचंद्र बोस, नेहरू ह्या इतिहासीक आनी आधुनिक विभूतींचेर आनी तांच्या तत्वज्ञानाचेर महाकाव्यां, नाटकां, स्तोत्रां, मुक्तकां, गध्यप्रबंध रचप जाला. तेचभासेन प्रचीन अर्वाचीन विभूती, पुण्यक्षेत्रां, फुडारी, कवी, ध्वज, ग्रंथ अशा भारतीय एकात्मतेच्या ब-याचशा प्रतिकांचेर स्वतंत्रपणान आनी एकठांय साहित्यकृती निर्माण जाल्यात. ‘क्रांतियुध्द’(बागेवाडीकर) हो ग्रंथ १८५६ च्या स्वातंत्र्यझुजावयलो आसा. सत्याग्रहीता आनी उत्तरसत्याग्रहगीत (क्षमा राव) हे गोन ग्रंथ गांधींच्या सत्याग्रहसंग्रमावयलो आसात. अशो संस्कृत रचना प्रादेशिक भागातल्या ग्रंथांनीय मेळटात. ‘वंदे मातरम्’ हें बंकिमचंद्राच्या ‘आनंदमठ’ हे बंगाला कादंबरींतलें संस्कृतप्राय गीत हे हाचें प्रसिद्द उगाबरण आसा. राष्ट्रीय उत्थानाच्या काळंत संस्कृत हे भोरताचो एक श्रेष्ठ मानबिंदू आनी एकात्मतेचें प्रतीक आशिल्लें हाची हाचेवयल्यान साक्षा पटता.
(कृष्णम्माचार्य, १९२९) ही आठरा प्रकरणांची कागंबरी आधुनिक काबंदरीचे पद्द्तीक आणसरून बरयल्या. शैवलीनी आनी कुमुदिनी (चक्रवर्ती राजगोपाल), सरला (हरिदास सिध्दांतवागीश) ह्यो कांदब-यो हेंच परंप-येतल्यो आसात. संस्कृतांतल्यो चडशें कथा- वाङ्मय संस्कृत कालिकांतल्यान उजवाडा आयल्यां. भोंवडेवर्णनाचें साहित्य संस्कृतांय खूब कमी आसा. तांतून ‘तीर्थाटन’ (राजगोपाल), ‘त्रिबिल्वदलंचंपू’ (रामस्वामी शास्त्री), ‘कोकणचा प्रवास’ (सखारामशास्त्री), ‘न्यक्तर जनपदशोभा’(हाँलंडचो प्रवास छाब्रा), ‘कावेरीगध्य’(श्रीशैल दीक्षित) ह्या कृतींचो उल्लेख मेळटा. संस्कृत पध्यरचना आक्षरगणवृत्तांनी प्रभावी उरल्या. आसी प्रचीनतम रचना जयदेवाच्या गीतगोविंदांत मेळटा. मथुरानाथ (मंजुनाथ) शेस्त्रीन गझल, ठुमरी, दोध्य, चौपाई अशा विंग विंगड छंदांनी खूब स्फुट संस्कृत रचना केल्ली आसून, ती साहित्यवैभव ह्या संग्रहांत आस्पावल्या. ह्या रचनांच्या विशयांनी रेडिओ, रेल्वे, वीमान, मोटार, ट्रामवे, जहाज हे सारके आधुनिक विशय आसात.
पयलीं फक्त संस्कृत ग्रंथांचो प्राकृतांत अणकार जातालो ; हालीं प्राकृ आनी अस्तंती कृतींचे, संस्कृत अणकार खूब जावंक लागल्यात. अणकारीत संस्कृत वाङ्मयांत ‘नालायिरम्’(शठकोप नम्मलवार), ह्या तामीळ काव्याचो गोविंदसुत रामानुजान केल्लो अणकार हो चडकरून प्रदेशिक भाशेंतल्या ग्रंथाचो पयलोच संस्कृत अणकार थारतलो. कथाशतक (एस. वंकटरामशास्त्री) हो विंगड विंगड प्रदेशिक भाशांतल्यान 100 कथांचो अमकार आसा. कामायनी (हिंदी, जयशंकर प्रसाद, अण. भगवध्यत्तशास्त्री), ‘कपालकुंडला’ (बंगाली, अण.हरितरण भट्टाचार्य), लावण्यामयी (बंगाली), बंकिमचंद्र, अण अप्पाशास्त्री राशिवेडरकर), गीतांजली (बंगाली टागोर), ज्ञानेश्वरी (ज्ञानदेव, अण. खासनीस), मनाचे श्लोक (रामदास अण.‘तपतीतीखासी’ डेग्वेकर) केकावली (मोरोपंत, अण. साकुरीकर), बलिदान (न. चिं. केळकर अण. लाटकर) अग्निजा (सावरकर- वेंचीक कविता, अण. पळसुले), संगीत सौभद्र (देवल, अण. वेलणकर), उमर खय्यामच्या रुबाया (फारसी- इंग्लीश, अण. गिरीधर शर्मा, डांगे सुरू), डयसिंहराजं प्रती श्रीमच्छयपते: शिवप्रभो: पत्रम् ’ (मूळ फारसी काव्य, अण. कविराज), दु:खोत्तरं सुखम् (अरबी कथासंग्रह), अल्फर्जबादष्षिद्द (फारसी ‘जामे उल्लिकायन्’ अण. अहम्मद), चोरचत्वरिंशी (अलिबाबा आनी चाळीस तोर, अण. गो कृ मोडक) हीं कांय वेंचीक नांवां आसात. तशेंच शेक्सपीयरचें कॉमे़डी ऑफ एरर्स (भ्रान्तिविलास, अण. श्राशैली दीक्षित), शेक्सीयर, वर्डस्वर्थ, शेली हांच्यो कांय कविता (किंकिणीमाला, अण. महालिंग शास्त्री). अँज यू लाइक इट (पुरूषदशामस्तक, अण. रामचंद्राचार्य), यथाभिमता (अण. आर. कृष्णम्माचार्य), हॅम्लेट (पितुरूपदेश; अण. रामचंद्राचार्य), ए मिडसमर नाइटस् ड्रीम (वासन्तिक स्वप्न, अण. आर. कृष्णम्माचार्य), ऑथेल्लो (अण. राजाराम वर्मा), विकारी ऑफ वेकफिल्ड (प्रेमराज्य,
