त्या शास्त्रावयलो ग्रंथ हांगाच निर्माण जालो. हांगासल्ली माती, उदक वनस्पत आनी खनिज द्रव्यांय रासायनिक प्रयोगांक खास करून अनुकूल अशें दिशिल्ल्यान रसरत्नसमुच्चयांत हे सुवातेक रससाधनेचें केंद्र अशें म्हळां. बौध्दांच्या मंत्रयान आनी वज्रयान ह्या संप्रदायाचो उगम हांगाच जालो. वज्रयान पंथांत श्रीशैलाक वज्रपर्वत म्हळां.
वीरशैवांच्या पांच म्हत्वाच्या थळातलें श्रीशैल हें एक म्हत्वाचें थळ आशिल्लें. रेवणसिध्द, अक्कमहादेवी, मलाम्मा, आदी वीरशैव संतांनी मल्लिकार्जुन आनी भ्रमरांबा हांची खूब भक्ती केली. जायत्या वीरशैव कवींनी श्रीशैलवर्णनाचे काव्यगंथ हांगाच बसून बरयले. नाथपंथाची उदेंतभूंय म्हूण तांच्या ग्रंथांतल्यान वर्णिल्लें कदलीवन म्हळ्यार श्रीशैलाचोच परिस जावन आसा. महानुभाव पंथाचो संस्थापक चक्रधर हो ऋध्दिपुरासावन हांगा आयलो आनी बारा वर्सां हांगा रावलो. तांका मुक्ताबाय नांवाची योगिनी मेळ्ळी ती लेगीत हांगाच.
दत्तावतार श्रीनरसिंहसरस्वती श्रीशैलार दर्शनाखातीर आयिल्लो, अशें वर्णन गुरूचरित्राच्या 43व्या अध्यायांत आसा. 52व्या अध्यायांत ताचें प्रयाण वर्णिलां. ह्या भागांत आयले उपरांत केळीच्या पानांचेर फुलांचें आसन तयार करून ताचेर स्वामी आसनस्थ जालो आनी पाताळगंगेच्या प्रवाहाचेर उफेत पलतडीं वता आसतना मदींच तो गुप्त जालो, अशें थंय सांगलां.
कांय दसकांपयलीं श्रीशैलाचो रस्तो आशिल्लो. दोंगराची चडटी-देंवती, आनी सामकें दाट रान हाका लागून तो मार्ग भोव कठीण जाल्लो. ह्या रानाच्या आलाशिऱ्याक लुटारू लोकय रावताले आनी ते बरेचखेपो यात्रेकारांक मारून तांकां लुट्टाले. ताका लागून यात्रेकार श्रीशैलाची यात्रा मुठींत जीव धरून आनी चोंम्या चोम्यांनी करताले. पूण हालिंसरा ही आडखळ उरूंकना. श्रीशैलाचेर वचपाखातीर आतां बरेच रस्ते जाल्यात. सगळ्या मार्गांवयल्यान वाहनांची सोय आसा. आता तिरुमलै, कर्नूल, गुंटकल, हैदराबाद अशा जायत्या मार्गांनी श्रीशैलाक वचपाक मेळटा.
श्रीशैल-देवस्थान समितीन थंय विश्राम घरां बांदल्यांत आनी खूब सोयी केल्यात. हेरय राबितो घरां आनी खाणावळी थंय आसात.
-कों.वि.सं.मं.
श्रीहर्षः (जल्मःइ.स.चो 12 वो शेंकडो).
एक संस्कृत महाकवी.नैषधीयचरित ह्या म्हाकाव्याचो कर्तो. ताणें नैषधीयचरिताच्या दर एका सर्गाच्या शेवटाक आनी ग्रंथाच्या शेवटाक चार श्र्लोकांनी स्वताविशीं म्हायती. ताचेवयल्यान ताचें चरित्र कळटा तें अशें-
ताच्या बापायचें नांव हीर पंडित आनी आवयचें नांव मामल्लदेवी आशिल्लें. श्रीहर्षाक चिंतामणी मंत्राच्या जपान काव्यसस्फूर्ती जाताली. महाकवी आशिल्लो. ह्या राजाच्या प्रोत्साहनान ताणें नैषधीयचरित हें महाकाव्य बरयलें. ह्या काव्याचो दर एक सर्ग निसर्गोज्ज्वल म्हळ्यार स्वभावसुंदर आसा असो ताका विश्वास आसा. ताका योगसमाधींत परब्रम्हाचो साक्षात्कार जातालो. तो जितेंद्रिय आनी मातृभक्त आसून, मातेच्या पांयावयलीं फुलां तो आपल्या मस्तकाचेर धारण करतालो.
श्रीहर्षान विजयप्रशस्ती, खंडनखंडखाद्य, गौडोर्वीशप्रशस्ती, अर्णववर्णन, छिंदप्रशस्ती,शिवशक्तिसिध्दी, नवसाहसांकचरितचंपू,स्थैर्यविचारणप्रकरण आनी ईश्र्वराभिसंधी अशे णव ग्रंथ बरयले. हातूंतले चार-पांच राजस्तुतिचेर आसात. ताच्या विजयप्रशस्ती ह्या ग्रंथांत जयचंद्राचो बापूय राजा विजयचंद्र हाची स्तुती आसा. खंडनखंडखाद्य हो वेदांन्तावयलो एक खूब कठीण ग्रंथ आसून, तातूंत उदयनाचार्याच्या मतांचें खंडन केलां. गौडोर्वीशप्रशस्ती ह्या ग्रंथांत गौड देशाच्या पयल्या महीपाल राजाचें आनी नवसाहसांकचरितचंपूत माळव्याच्या सिंधू राजाचें वर्णन आसा. अर्णवर्णन ह्या काव्यांत दर्याचें वर्णन आसुंये अशें दिसता. पूण कांय अभ्यासकांच्या मतान तेंय राजाचेंच वर्णन आसा. छिंदप्रशस्तींत गयेंतल्या छिंदराज घराण्यांतल्या छंदस राजाचें स्तवन आसा. शिवशक्तिसिध्दींत शिवपुजारहस्य सांगलां. स्थैर्वविचारणप्रकरण आनी ईश्र्वराभिसंधी हे ग्रंथ वेदान्ताचेर आसता. ह्या ग्रंथांतलो खंडनखंडखाद्य हो एकच ग्रंथ सद्या उपलब्ध आसा.
नैषधीयचरित ह्या उपलब्ध काव्याचो विस्तार व्हड आसून तातूंत बावीस सर्ग आनी अठ्ठावीसशें चार श्र्लोक आसात. हेंय काव्य पुराय नासून, खऱ्या पुराय नैषधीय काव्याचे साठ वा एकशैंवीस सर्ग आशिल्ले अशें सांगतात.
श्रीहर्षान केल्ल्या उल्लेखांवयल्यान कविमंडळींतलो तो एक व्हड कवी आशिल्लो अशें दिसता. उज्जवल कवित्त्व आनी गाढ पांडित्य हांचे जोडयेक तर्क आनी वेदान्ताची साथ आनी तेचवांगडा,मातृभक्ती आनी अंतःस्करणाची ताका देणगी आसली. प्रापंचीक वैभवांगडा ब्रम्हसाक्षात्कार,पंडितमान्यतेवांगडा राजमान्यता,जड पढिक विद्वतेवांगडा नवें कितेंय करूंक सोदपी तल्लख प्रज्ञा अशे दुर्मिळ गूण ताचेकडे आशिल्ले.
श्रीहर्षाविशीं एक आख्यायिका रूढ आसा ती अशी-
श्रीहर्षाचो बापूय हीर पंडित हो विजयचंद्राच्या दरबारांत कवी म्हूण आशिल्लो. एकदां उदयन नांवाच्या एका कवावांगडा काव्यरचनेची चढाओढ करतना हीर हारलो. ही गजाल ताच्या मनाक लागली. म्हणून मरपाच्या वेळार श्रीहर्षाक ताणें आपोवन हाडून सांगलें. तूं राजसभेंत उदयनाक हारय. श्रीहर्षान, बापायची ही निमाणी इत्सा मान्य केली आनी ताच्या बापायन समाधानान प्राण सोडलो. उपरांत श्रीहर्ष दुसऱ्या प्रांतांत गेलो आनी थंय गुरूंकडल्यान