श्रीशैलाचेर वचपाक चारय दिकांक चार दारां आसात तीं म्हणजेः उदेंतेक त्रिपुरांतक, अस्तंतेक अलंपूर, दक्षिणेक सिध्दवट आनी उत्तरेक महेश्र्वर. श्रीशैला भोंवतणच्या आठय तेंगशांक आठ रत्नांचीं नांवां आसात. ह्या दोंगराचे देंवतेवयल्यान व्हांवपी उदकाचो लोट कृष्णेक येवन मेळटा.
श्रीशैलाक नल्लमलै वा फकत मलै(दोंगर) म्हणटात. कन्नड आनी तेलुगू वाङ्मयांत पर्वत ह्या नांवान ताचो उल्लेख येता.पुराणांनी, महाभारत आनी काव्यांतय ताका श्रीशैल म्हणटात.
श्रीशैल ह्या नांवाफाटल्यान एक आख्यायिका आसात ती अशी-
श्री ही विष्णुची बायल, पूण हांगासर ती एक ऋशीकन्या आशिल्ली. तिणें ह्या दोंगरार तपश्र्चर्या केली. शिव तिका प्रसन्न जालो. तिणें वर मागलो, ह्या दोंगराकडेन म्हजें नांव सासणाचें संबंदीत अशें उरचें. शिवान ‘तथास्तु’ म्हळें. ताका लागून हो दोंगर श्रीपर्वत वा श्रीशैल जालो.
पुराणकाळांत कार्तिकेय शिव-पार्वतीचेर रागार जालो आनी ह्या पर्वतार येवन रावलो.शिव-पार्वती ताचो सोद घेत घेत हांगा मेरेन पावलीं. कार्तीकेयाक हें कळ्ळें आनी तो थंयच्यान उठून क्रौंच पर्वताचेर लिगांच्या रुपांत थंय गुपीतपणान रावलो. चंद्रावती नांवाचे राजाचे धूवेक ह्या लिंगाचो सोद लागलो.
चंद्रगुप्त राजाची कन्या चंद्रावती ही आपल्या कांय दासींवांगडा आनी आपल्या गोरवांवांगडा कृष्णेच्या देगेवयल्या वनांत रावताली. अशी कितलीं तरी वर्सां गेली. एक दीस,चंद्रगुप्त राजा रानांत शिकारेक गेल्लो, थंय ताका चंद्रावती दिसली. राजा तिची वळखय विसरिल्लो. एक अनवळखी तरणाटी (बायल) अशें समजुतीन तो तिचेकडेन लगट करूंक गेलो, तेन्ना ताका चंद्रावतीन ‘तूं कृष्णेंत बुडून मरतलो’ असो श्राप दिलो.
थंयसावन मागीर ती शैल पर्वताचेर रावपाक आयली. तिचे वांगडा गोरवांय आशिल्लीं. एक दीस तिची एक गाय दुदच दिना जाली. तिच्या पान्यांत दुदूच नाशिल्लें, अशे सद्दां घडपाक लागलें. उपरांत एक दीस चंद्रावती गायचे पाळटेर रावली. तेन्नां चंद्रावतीक कळ्ळें गाय कळपांतल्यान भायर सरता आनी झोपांतल्या एका लिंगार वचून सरसर करून दुदाचो पानो सोडटा. चंद्रावतीन तें लिंग पुसलें, नितळ केलें आनी ती त्या लिंगाचे पुजेंत तल्लिन जाली, तेन्ना शिवान तिका दर्शन दिलें. तिणें मल्लिका आनी अर्जुर्नाच्या फुलांची माळ सद्दां आपल्या माथ्यार घेवपाची शिवाक विनवणी केली. शिवान तें मान्य केलें. त्या दिसांसावन त्या लिंगाक मल्लिकार्जून अशें नांव मेळ्ळें. ही काणी थंयचे एके वण्टीचेर कोरांतिल्ली आसा.
शिव थंय एका शिकारऱ्याच्या रुपान भोंवतालो. ताका ह्या रानांत एक तरणाटी दिसली आनी तो तिचेर भाळ्ळों. ती चेंचू हे जमातींतली आशिल्ली. म्हादेवान तिचेकडेन लग्न केलें, आनी तो चेंचू जमाताचो जावंय जालो. ह्या संबंदाक लागून चेंचू लोक आपल्याक थंयच्या देवस्थानाचे राखणकर्ते मानतात. उत्सावावेळार देवाचो रथय तेच वोडटात. हिय दंतकथा थंयचे एके वण्टीचेर कोरिल्ली आसा.
हांगा सतीचो कंठ गळून पडलो देखून हें शाक्तिपीठ जालें. हांगासरल्या शक्तीचें नांव भ्रमरांबा अशें आसा. भ्रमरांबा अशें आसा. भ्रमरीच्या रुपांत तिणें महिषासूराक मारलो. म्हणून तिका भ्रमरींबा हें नांव मेळ्ळें. हिचें देवूळ मल्लिकार्जूनाच्या फाटल्या आंगाक आसा.
मल्लिकार्जूनाचें देवूळ 25 फूट उंचायेच्या चार वण्टींच्या प्राकारांनी वेश्टायल्लें आसा, त्या वण्टींची दक्षिण दिकेवटेनची लांबाय 600 फूट आसून, उदेंत-अस्तंत रुदांय 500 फूट आसा. वण्टी पाशाणी आसात. तांचेर शैव पुराणांकल्यो काणयो, झुजां, देवतांच्यो मूर्ती, विंगड विंगड तरांचीं सावदां आदी शिल्पां कोरांतिल्लीं आसात. हांगा बऱ्योच धातुच्यो मूर्तीय पळोवंक मेळटात. तातूंत शिव-पावर्ती, सोमस्कंद, नटराज आनी गणपती ह्यो मूर्ती चड बऱ्यो आसात. हांगाचीं सगळीं देवळां उदेंतेक तोंड केल्लीं आसात. मुखेल शिवालिंग आठ आंगळां उंच आसा.
हांगाच्या गोपुरांतलीं उदेंत आनी दक्षिणेकडली गोपुरां सादीं आसात. विजयनगरच्या दुसऱ्या हरिहरान हांची पुनर्रचणूक केली. उत्तरेकडलें गोपुर ऊंच आनी शिल्पकलेन अलंकृत केल्लें आसा. मुखेल देवूळ केन्ना बांदलें, हेंविशीं कांयच म्हायती मेळना. चडकरून तें इ.स.च्या 8 व्या शेंकड्यांतलें आसुंये. प्राकारांतय उत्तर दिकेक एक व्हड वडाचें झाड आसून तें त्रिगुणित आसा. ताचे फाटले वटेन म्हातारो मल्लिकार्जून आसा. ताचें देवूळ मुखेल देवळापरस 100 वर्सां तरी पयलींचें आसुंये. फाटलें भ्रमरांबेचें देवूळ 16 व्या शेंकड्यांतलें आसा.
मल्लिकार्जुनाची तेंगशी गोपुरांपरसय अदीक उंचायेची आसा. मल्लिकार्जुनाचे पुजारी लिंगायत आसून भ्रमरांबेचे पुजारी ब्राम्हण आसात. लिंगायत लोक मल्लिकार्जुनाक लिंगचक्रवर्ती म्हणटात.
मल्लिकार्जुनाचे उजवेवटेन पंडिताराध्याचो मठ आसा. पंडिताराध्य हो वरिशैवांच्या पंचाचार्यांमदलो एक. तो हांगासरल्या शिवलिंगांल्यान उत्पन्न जालो, अशी आख्यायिका आसा. ताची उंचाय मनशाचे उंचाये येदी आसा. देवळाचे उत्तरेवटेन कोनशाक कल्याणमंडंप आसा. तातूंत म्हादेव-पार्वतीच्यो उब्यो मूर्ती आसून, उत्सवांत एक दीस हांगा तांचो लग्नाचो सुवाळो मनयतात. देवळा मुखार व्हडलो सभामंडप आसून तातूंत व्हड नंदी बशिल्लो आसा. हांगासल्ल्यान लागींच नागलूटी नांवाचें थळ आसा. ही सुवात आनी मल्लिकार्जुन हांचेमदीं मोडिल्ल्या देवळांचे कितलेतरी कुडके दिसतात.
अमृतकूंड, घंटातीर्थ, मल्लिकाकूंड, कपालकूंड, सारंगतीर्थ,
