अनुमानाचेर आदारिल्लें आसता म्हणून हांकां अनुमान शास्त्र अशेंच म्हणटात.
वैशेषिक: हाका कणाद वा औलूक्यदर्शन अशेंय म्हणटात.हीं दोनूय नांवां उलूक ऋषीचो पूत कणाद हाच्या नांवावयल्यान पडल्यांत. कणाद हो ह्या शास्त्राचो आद्य प्रवर्तक. ‘विशेष‘ नांवाच्या एका पदार्थाची ह्या दर्शनांत कल्पना केल्ली आशिल्ल्यान ह्या शास्त्राक ‘वैशेषिक‘ अशएं नांव मेळ्ळां. शब्दांचो खरो निर्णय घेवपाक पाणिनीय व्याकरणाचो जसो उपेग जाता तसो पदार्थाच्या स्वरुपाचो निर्णय योग्य तरेन घेवपाक वैशेषिक शास्त्राचो उपेग जाता.
साख्य: कपिल हो सांख्य दर्शनाचो प्रवर्तक. उपनिषदांत वर्णन केल्ल्या सांख्य सिध्दांताचें हाणेंच पयली शास्त्रीय विवेचन केलें आनी सांख्य शास्त्राक प्रतिश्ठा मेळोवन दिली. हाणें‘तत्त्वसमास‘ आनी ‘सांख्यसूत्र‘ पर्यायवाची शब्द ‘संख्या‘. हाचेवयल्यान हाच्या शास्त्राक ‘सांख्य‘ हें नांव पडलें.
योग: ‘योग‘ हें उतर ‘युज्‘ ह्या धातूपसून तयार जालां. युज् धातूक करणार्थक ‘अ‘ प्रत्यय लागून ‘योग‘ उतर सिध्द जालां. हाचो वापर चडकरून सांख्य शास्त्राच्या आदारान येता. कारण ह्या दोनांत खुबशें सारकेंपण आसा.
योगशास्त्र हें एक अणभवान सिध्द जाल्लें शास्त्र. तें भारतीय लोकांचें सगळ्यांत व्हड अशें धन.पुर्विल्ल्या ऋषी-मुनींक अंतर्दृश्टि उत्पन्न जावन जें आंतरिक ज्ञान जालें ताका योग होच सगळ्यांत मुखेल कारण जावन आसा. योगाच्या साधकाक रोग जायना, म्हातारपण येना आनी मरण येना अशें श्र्वेताश्र्वतरोनिषदांत सांगलां.
मीमांसा: ‘मीमांसा‘ हातूंत‘मान्‘धातू आसा. ताचो अर्थ पुजा वा विरोध करप. ताका इच्छार्थक ‘सन्‘ प्रत्यय लावन भावार्थक ‘अ‘ प्रत्यय लायिल्लो आसा. अशे तरेन पुजा वा विरोध करपाची इत्सा असो ह्या उतराचो अर्थ जाता. श्रुतिवाक्यांनी हें वापरिल्लें आसा-
‘महाश्रोत्रियोःसमेत्य मीमेसो चक्रुः
कोनु आत्मा कोनु ब्रम्होति।‘
(महाविद्वान लोक एकठांय येवन आत्मा आनी ब्रम्ह म्हळ्यार कितें हाची मीमांसा करपाक लागले).विचारपूर्वक तत्त्व निर्णय करप हें मीमांसेचें लक्षण. परस्पर विरोधी दिसपी वेदमंत्राच्या अर्थांतलो विरोध पयस करून तांचो यथार्थ निर्णय करप हाकाच मीमांसा म्हणटात.
वेदान्त: वेदान्तशास्त्र भारतीय अध्यात्मशास्त्रांत वयल्या पांवडयावयलें शास्त्र जावन आसा. हें शास्त्र उपनिषदांतल्या सिध्दान्ताचेर आदारीत आसा.उपनिषदांतल्या गूढ वैदिक सिध्दान्ताचें हें शास्त्र प्रतिपादन करता म्हणून वेदांचो निमाणो भाग अशें ताचें वर्णन केलां.
वेद+अन्त म्हळ्यार वेदांच्या विचारसरणीचो निमाणो टप्पो.वेदांच्या सिध्दान्तांचें निमणें दर्शन ह्या शास्त्रांत जाता. म्हणून ह्या शास्त्राक वेदान्त शास्त्र, वेदान्तदर्शन अशें म्हणटात. हाकाच अद्वैत वेदान्त म्हणपाचीय चाल पडल्या. जाल्यार मागीरच्या काळांत द्वैत, विशिश्टाद्वैत हीं शास्त्रां तयार जाल्यांत.म्हणून वेदान्त शब्दांत हांचोय आस्पाव करूं येता.
त्या भायर चार्वाक, बौध्द, जैन सारकिल्लीं जायतीं शास्त्रां आसात. हातूंत वेदांचो आदार घेवन जाणीं आपली विचारसरणी मांडली तांकां वैदिक शास्त्रां आनी जाणीं वेदाचो आदार घेवंक ना तांकां अवैदिक शास्त्रां अशें मानलां.
ह्या सगळ्या शास्त्रांत जीव, जग, देव आनी मोक्ष हांचोय मुखेलरुपान विचार करप जाता. पंचमहाभूतांचोय हातूंत आस्पाव जाता. हांचो अभ्यास करतना दर एका शास्त्राचो आपलो म्हणून एक दृश्टीकोन आसता आनी तें शास्त्र ते पद्दतीन विचार करता. शास्त्रांचो अभ्यास करपी लोकांक जेन्ना कितेंय दुबाव येतात तेन्ना तांकां शास्त्राच्या पंडितां मदीं चर्चा करची पडटा.तातूंत पूर्वपक्षाचो आनी उत्तरपक्षाचो अशे दोन गट आसता. थंय सिध्दान्ताचें खंडन-मंडन जाता. हाका लागून सिध्दान्त गट जातात आनी नवो तत्त्वबोधय जाता.
भौतिक शास्त्रां संबंदानूय खुबशीं शास्त्रां पुर्विल्ल्या काळांत आशिल्लीं. आयज जायत्या नव्या नव्या तरांच्या शास्त्रांचो जल्म जाल्लो आसा. विकास जाल्लो आसा.
-अनंत राम भट
शास्त्री,लालबहादूर: (जल्मः2 ऑक्टोबर 1904, मोगलसराई, बनारस; मरणः11 जानेवारी 1966 ताश्कंद)
भारतीय स्वातंत्र्य-चळवळींतलो निश्ठावान कार्यकर्तो, म्हान राश्ट्रभक्त आनी भारताचो दुसरो प्रधानमंत्री. ताचो जल्म त्रीवास्तव आडनांवाच्या कायस्थ कुळांत जालो. ताच्या बापायचें नांव शारदाप्रसाद आनी आवयचें नांव रामदुलारीदेवी. बापूय शारदाप्रसाद सुरवेक मुळावे शाळेंत शिक्षक आशिल्लो. उपरांत तो एका सरकारी कचेरींत कारकून जालो. आवय परंपरीक धर्मीक वृत्तीची आशिल्ली. लालबाहादूर देड वर्साचो आसतना ताच्या बापायक मरण आयलें. तेन्ना ताचें कुटूंब बनारसा लागसार रामनगराक स्थायीक जालें.
लालबहादूर,हरिश्चंद्र हायस्कुलांत मॅट्रिकेक आसतना 1921 वर्सा महात्मा गांधीन असहकाराची चळवळ सुरू केल्ली, तातूंत ताणें वांटो घेतिल्लो. तो महात्मा गांधीच्या विचारसरणीन प्रभावीत
