रचना सगळेकडेन सादी आनी सारखीच आशिल्ली.तातूंत सगळ्या तरांच्यो सुखसोयी आसताल्यो.विहारांच्या भोंवतणीं व्हड आंगणां आनी ताचे भोंवतणी फातरांच्यो वा विटांच्यो वण्टी आनी मागीर कोंड्यांची वा झाडांची वंय वा चर आसताली.विहाराचीं पारवीं पाशाणाचीं,चुनेगच्चीचीं,तणाचीं वा झाडांच्या पानांचीं आसतालीं.
द.भारतांत बौध्द धर्माचो प्रसार जावपाक लागलो तेन्ना रानांनी भोंवता आसतना भिक्षूंक जायते बरे आनी मठवासी जिविताक फाव अशे जागे मेळ्ळे.थंय तांणी जायतीं लेणीं निर्माण केलीं.तेखातीर तांकां जायत्यो देण ग्योय मेळ्ळ्यो.सुरवेक तांणी कांय कुढी एके वळीन खणून काडल्यो.पूण तांची मांडणी पद्दतशीर नाशिल्ली.मागीर मात ती सुदारली.
भाजेचीं लेणीं सगळ्यांत पुर्विल्लीं बेडसे,अजंटा,कोंडाणे,पितळखोरें आनी नासिक हांगाय सनपुर्व काळांतले कांय विहार आसात.कोंडाणे आनी पितळखोरे हांगाच्या विहारांतल्यान दालनांतय खांबे आसात.नासिकांत इ.स. च्या दुस-या शेंकड्यांत जे विहार खणल्यात तांच्या फुडल्या भागांत स्तंभयुक्त आगाशी(गच्ची)आशिल्ल्यान ते ओडलायणे जाल्यात. त्या काळांतल्या वास्तुशिल्पाचीय तातुंतल्यान जाणीव जाता.
त्या काळांतल्या कांय विहारांनी वण्टींक लेप दिवन रंगय दिल्लो दिसता.अजंटाच्या विहारांनी रंगीत चित्रांय सांपडटात.
भिक्षू आनी भिक्षुणी हांचें विहारांतलें जिवीत शिस्तबध्द आशिल्लें.ताकालागून तांकां सकाळीं बेगीन उठून ध्यान धारणा करप,आपली रावपाची जागा नितळ दवरप,आपले कपडे धुवप,चैत्यन्यघरां नितळ दवरप,तांची दुरुस्ती करप सारकिल्लीं जायतीं कामां करचीं पडटालीं.
सांजवेळचे सगळे भिक्षू एकठांय बसून सुत्तपठण करताले.भिक्षुणी आनी हेर मनशां तें आयकतालीं.ताचे उपरांत जाण्ट्या भिक्षुचें तरणाट्या भिक्षूंखातीर प्रवचन जातालें आनी मागीर धर्माच्या संबंदीत प्रस्नांची चर्चाय जाताली.भिक्षूंक आपलें पोट भरपाखातीर भीक मगची पडटाली.उरिल्ल्या वेळांत नव्या भिक्षूंक शिक्षण दिवपाचें कामूय तेच करताले.तशेंच विहारांतल्या हेर कामांखातीरय वेगवेगळे अधिकारी भिक्षूममदल्यानूच वेंचून काडटाले.विहारांतल्या बौध्द मठातूंय भिक्षुंवांगडा भिक्षुणीय रावताल्यो.भिक्षूंपरस तांचेर चड निर्बंध आसताले.
उत्तर भारतांतले जायते विहार विटांनी बांदिल्ले आशिल्ले.तातुंतले जायते आयज उद्ध्वस्त जाल्यात.द.भारतांतले विहार मात दोंगरांनी खणिल्ले आसून आजूनय ते बरे आसात.म्हत्वाच्या अशा कांय बौध्द केंद्रांतल्या विहारांची म्हायती मेळटा,ती अशी-कुशाणांच्या काळांत बौध्द पंथाचो बरोच प्रसार जाल्लो आनी जायते मठय स्थापन जाल्ले.रावळपिंडीलागीं ह्या नगराचे जायते भग्ना अवशेश सांपडल्यात.तातूंत जायते बौध्द मठांचे अवशेश सांपडटात.तातुंतले कांय इ.स.च्या पयल्या शेंकड्यांतले आसुंये.धर्मराजिक स्तुपालागचो विहार चड उल्लेखनीय आसा.हो विहार जायते खेप उद्ध्वस्त जावन परत बांदला.आयज ताचे जे अवशेश दिसतात ते मध्ययुगाच्या सुरवेच्या काळांतले आसात.
मोहरा,मोराडू आनी जौलियन ह्या जाग्यांच्या मदीं आशिल्ल्या दोंगरांच्या मुळसांतय दोन काळखंडांतल्या मठांचे अवशेश सांपडटात.कांय भाग कुशाण काळांतलो आसा जाल्यार कांय भाग इ.स. च्या चवथ्या शेंकड्यांतलो आसा.अशे जायते मठांचे अवशेश तक्षशिलाच्या उत्खननांत सांपडिल्ले आसात.
मौर्य सम्राट अशोकाच्या पयलीं काश्मीरचो राजा सुरेंद्रान काश्मीरांत जायते बौध्द मठ स्थापन केल्ले.ताचे उपरांत सम्राट अशोकान त्या वाठारांत जायते विहार निर्माण केला.जेहलमच्या उगमालागीं (वराहामूल)कृत्याश्रमविहार नांवाचो एक विहार बांदला.कृत्यादेवी नांवाच्या बौध्द चेटकीच्या नांवान बांदिल्लो हो विहार इ.स.च्या ११ व्या शेंकड्यामेरेन अस्तित्वांत आशिल्लो.वितस्ता(जेहलम) न्हंयेचे देगेर बारामुल्लापसून ५ मैलांचेर कितशोम नांवाच्या खेडेगांवांत हो विहार आशिल्लो.
कुशाण वंशांतलो नामनेचो राजा,कनिष्कानूय काश्मीरांत जायते बौध्द मठ स्थापन केले.तातुंतलो कनिष्क महाविहार हो खूब गाजिल्लो विहार.ह्या विहाराचे अवशेश कनिसपुरांत(कनिष्कपूर)आसात.काश्मीरांतलो कुडलवन विहारय थंय भरिल्ले चवथे बौध्द परिशदेकलागून नामनेक पावला.
श्रीनगरांतल्या शंकराचार्य दोंगुल्लेलागीं हरबन(षडर्हद्वन)हांगा कुशाण काळांतल्या एका विहाराचे अवशेश सांपडिल्ले आसात.त्याच जाग्यार एके दोंगुल्लेचेर वेगवेगळे उंचायेचेर चैत्य,स्तूप,विहार अशो फातरांच्यो वास्तू उबारिल्ल्यो आसात.तशेंच श्रीनगराचे उत्तरेक सुमार तीन मैलांचेर अंतभवनाक अमृतभवन नांवाचो विहार आशिल्लो.मैघवाहन राजाची पट्टराणी अमृतप्रभा हिणें तो बांदिल्लो.
प्रवरसेन(२ रो)हाचे राजवटींत (इ.स.चो ६ वो शेंकडो)जयेंद्रविहार निर्माण जालो.तातूंत बुध्दाची एक व्हडली मूर्त आशिल्ली.युआन च्वांगान तातुंत वसती केल्ली.इ.स.च्या १० व्या शेंकड्यांत क्षेमगुप्त राजान तो मठ उद्ध्वस्त करून ताचे फातर शिवाचें देवूळ बांदपाखातीर वापरले आनी बुध्दाची पितळेची मूर्त वितळातली.
ललितदित्यान परिहासपुराक राजविहार बांदिल्लो तोय खूब व्हड आशिल्लो.काश्मीरांत संबरांपरस चड संघाराम आशिल्ले आनी तातूंत ५००० भिक्षू रावताले म्हणपाचें युआन च्वांगच्या लेखांवयल्यान कळटा.
पुर्विल्ल्या काळांत लडाखांतय जायते संघाराम आशिल्ले.अजूनय त्या वाठारांत बौध्द मठ आसात.तांकां गोंपा म्हण्टात.
