हे लोक स्वामीनारायण, कबीर आनी रामदासी पंथाचे अनुयायी आसून ते शिवाक भजतात.
वडार दादल्याक मामे वा मावस भयणीकडेन लग्न जावपाक मेळना. चल्याचो बापूय चलयेक मागणी घालता. न्हवऱ्याचो बापूय व्हंकलेच्या बापायक देज दिता. हे लोक लग्नमंडपाक पंचपालवीचें तोरण बांदतात. लग्नविधी मात तांच्या पातळेच्या हे जातींत जाता तसोच जाता.
काठियावाडीक विधवेक धाकल्या देराकडेन लग्न करचें पडटा. पूण गुजरातेंत तशी सक्ती ना.
घटस्फोट घेवपाचो विधी सामको सोंपो आसा. चारचौगांहुजीर दादल्यान जशें बायलेक भयण वा आवय म्हळी म्हणजे सोडचीट मेळटा.
हे लोक मडें पुरतात. मेल्ल्याची तकली उत्तरेक करतात. लग्न जावंक नाशिल्लो आनी निपुत्रिक दादल्याक पुरचे पयलीं ताचें वासराकडेन लग्न करतात.
समंधी वडार : ह्या लोकांत राजपुतांप्रमाण भट्टी, चौहान, परमार, राठोड, सोळंकी आनी तुंवर अशे स पोदभेद आसात. तांच्या मदीं लग्नां जायनात.
हे लोक मुखेलपणान हिंगलाज देवीक भजतात. कांय जाण रामदेवाक पुजतात. चैत्रांत आनी नवरात्रांत ते हिंगलाज देवीक पशुबळी दितात. सारस्वत वा पोकर्ण ब्राह्मण तांचें पुरोयतपण करतात.
हांचो लग्नविधी सिंधांतल्या हेर जातींच्या लग्नविधीसारकोच आसता. विधवेक आपल्या व्हडल्या वा धाकट्या देराकडेन परत लग्न जावपाक मेळटा. पूण देराक सोडून आनीक कोणाकडेनय लग्न जाल्यार तांकां जातीभायर घालतात. हे लोक मडें पुरतात.
परदेशी वडार : औरंगजेबाच्या काळांत आपूण उत्तर भारतांतल्यान आयले अशें हे लोक सांगतात.
निजाम राज्यांतले वडार : पयलींच्या निजामाच्या हैद्राबाद प्रदेशांतय जायते वडार लोक रावतात. तांकां थंय ओडे, वाडू, राजलू, औडेवांडलू, कलकोल सारकिल्लीं नांवां आसात.
ह्या लोकांत चिलक वा कासी, कुंड, लागोल्ल, गोडंदल, माट्टी, बंडी वा गाडी, सतरवरू आनी उप्पार अशो आठ पोटजाती आसात. ह्या जातींमदीं रोटीवेव्हार जाता, पूण लग्नां जायनात. सतरवरू आनी उप्पार हे कुंडांची वेश्यांपसून जाल्ली संतती अशें समजतात.
ह्या लोकांत विभूतिधारी आनी तिरमनीधारी अशे दोन भेद आसात. गोराप्पा हो तांचो पालकदेव. दर बिरेस्तारा ताका ते बोकडो आनी गोड जिन्नस ओंपतात. बालनगू, पोचम्म आनी वेंकटेश हांकां सोमारा आनी शेनवारा कोंबो आनी बोकडो बळी दितात. संक्रांतीच्या दिसा ते एक दुकर बळी दितात आनी ताचें मांस शिजोवन खातात.
हांचीं लग्नां शेनवारा सांडेचीं सुर्यास्ता उपरांत जातात. न्हवरो हातांत सुरी घेवन आपल्या इश्टांवांगटा व्हंकलेच्या घरा वता. जेवणावळीखातीर तो एक दुकरय वांगडा व्हरता. न्हवरो - व्हंकल एका खांब्याभोंवतणी पांच भोंवताडे घालतात आनी न्हवरो व्हंकलेच्या गळ्यांत काळो पोत बांदता. लग्नांतलो हो एक गरजेचो विधी. मागीर न्हवऱ्या - व्हंकलेक हळदीच्या उदकान न्हाण घालतात आनी तांच्या हातांत कांकण बांदतात. उपरांत तीं दोगांय एकाच ताटांत जेवतात आनी जमिल्ल्या लोकांक जेवण दिल्याउपरांत लग्नसुवाळो सोंपता.
पयलीं तांच्यांत जायत्यो बायलो करपाची पद्दत आशिल्ली. तशेंच विधवा लग्नां आनी सोडचीट ह्योय चाली आशिल्ल्यो.
हे लोक मडें पुरतात. तिसऱ्या दिसा शेतांतलो हुंदीर आनी शीत एकठांय शिजोवन मृतात्म्याच्या थडग्याचेर दवरतात. कावळे आनी हेर शेवण्यांनी तो खावंचो अशी तांची इत्या आसता. धाव्या दिसा शेवण्यांखातीर मटण दवरतात. त्याच दिसा मातंगी सगळ्या नात्यांतल्या लोकांचेर कोडुलिंबाच्या खांद्यांनी उदक फाफुडटा आनी सुतक सोंपून ते सगळे सोवळे जातात. ते श्राध्द करीनात.
चिलक वडार :हे लोक शेतकामती आसून हेर वडारांपरस आपल्याक व्हड समजतात. कुंड आनी बंडी फातरकाम करतात आनी दातीं करून विकतात. लागोल्ल मातयेचें काम करतात आनी बांयो बांदतात. गोडंदल गोडली नांवाच्या हत्यारान माती खणटात. माट्टी वडारय माती खणटात आनी बांयो - तळीं बांदतात. सतरवरू आनी उप्पार फातर फोडटात आनी गवंडेकामच करतात. आधुनिक काळाच्या प्रभावाखाल सगळ्याच जाती समातींच्या चाली रितींत आनी रुढी - रिवाजांनी बदल घडत आसा. वडार जमातय ताका आडवाद उरूमक ना. तांच्यांतय जायते बदल जायत रावल्यात.
- कों. वि. सं. मं.
वतनदारी : भारतीय समाज वेवस्थेंत पारंपारीक रितीन चलत आयिल्ली येणावळ म्हळ्यार वतन. गांव वा देशकारभारांत वेगवेगळ्या मळार थरावीक रितीचें योगदान करपी अधिकारी आनी सेवक हांकां तांच्या कामाखातीर मेळिल्लो मोबदलो, हक्क वा अधिकार, ह्या रुपांत ह्या वतनाचो उदय जालो. वतन घेवपी मनशाक वा घराण्याक वतनदार म्हण्टात आनी हे एकंदर वेवस्थेक वतनदारी म्हण्टात.
सुरवेक ग्रामसंस्थांचो कारभार चलोवपी जाळवणदारांक तांचे सेवेचो मोबदलो म्हणून पिकावळ वा जमीन हांच्या रुपांत मोबदलो दिवप जातालो. फुडें राज्यवेवस्था, धर्मवेवस्था हांचो कारभार पळोवपी कारभाऱ्यांक वतनदारी दिवपाची प्रथा शासनवेवस्थेंत स्विकारली.
वतनदारीचे दोन मपखेल प्रकारल मेळटात - एक, राजाक गरज पडटा तेन्ना लश्करी वा हेर आदार करपाचे अटीचेर जीं वतनां
