भूंयवर्णनः युगांडाचो चडसो भाग सडया वाठारांनी रेवाडला. अस्तंत शिमेवयले पर्वतावळींत हिमान भरिल्लीं ऊंच तेमकां आसात. तातुंतलें मार्गारिटा आनी उदेंत शिमेवयलें माऊंट एल्शन ज्वालामुखी तेमूक हीं देशांतलीं सगळ्यांत उंचेली तेमकां. देशाचे नैऋत्येक विरूंगा ही ज्वालामुखी पर्वतांवळ आसून तातूंत झूलिआ, मोरुंगोल, मोरोटो, कदम हीं म्हत्वाचीं तेमकां आसात. देशाच्या अस्तंत भागांत उत्तर दक्षिण अशें आफ्रिकेचें व्हड देगण आसून, तातूंत आल्बर्ट, एडवर्ड आनी जॉर्ज हीं तळीं आसात. देशांत व्हड व्हड अशीं साबार तळीं आसून, तातुंतली विक्टोरिया, एडवर्ड, जॉर्ज, आल्बर्ट क्योगा आनी बिसिना हीं म्हत्वाचीं. विक्टोरिया हें साव्या उदकाचें संवसारांतलें दुसरें व्हड तळें. ह्या तळ्यांतल्यान साबार न्हंयो उगम पावल्यात त्यो अशो, विक्टोरिया नायल, आस्वा, दोपेथ-ओकोक, पॅजर, आल्बर्ट नायल, काफू, काटोंगा आनी म्पोंगो.
देशाचें हवामान मुखेलपणान उश्णकटिबंधीय प्रकारचें. पूण उंचायेप्रमाण तातूंत थोडोभोव फरक जाणवता. विषुववृत्तावयल्या हेर देशांप्रमाण युगांडाचेंय मळब कुपांभरीत आसता. सादारणपणान देशाचें चडांत चड तापमान २९ सॅ. जाल्यार उण्यांत उणें १६ सॅ. इतलें आसता. देशांत सरासरी वर्सुकी पावस १०० सेंमी. इतलो पडटा.
युगांडांत सावना प्रकारची वनस्पत चड प्रमाणांत आसा. मध्य आनी उत्तर भागांत सावाना प्रकारचें वनस्पतींचीं दाट रानां आसात. दक्षिण भागांत बाभळीचे वनस्पतीचें प्रमाण चड आसा आनी कांयकडेन तणाचे प्रदेश आनी दाट रानां आसात. ह्या रानांनी कँडेलाब्रा आनी युफोर्बिया जातीची वनस्पत मेळटा. देशाच्या ईशान्य आनी उतरेकडच्या भागांनी स्टॅप प्रकारची वनस्पत मेळटा. अस्तंतेकडच्या रानांनी घट लाकडाची रुखावळ आसा.
हांगाच्या अटंग्या रानांनी शींव, बिबटे, हिप्पोपोटॅमस, चिंपांझी, गोरिला, हत्ती, रानरेडे, काळवीट, मेरू, सांबार ही मोनजात मेळटा. हांचे खेरीज ऑरबी ऑरिक्स, एलंड, बुशबक हे जातीचीं हरणां आनी जिराफ ही मोनजात खूब प्रमाणांत आसा. काबारेगा, रुवेनझोरी आनी किडेपो हीं देशांतलीं तीन व्हड शिकारेचीं राश्ट्रीय उद्यानां. तातूंत पाणघोडे, कुरंग, मानगें, हत्ती, झेब्रा, हरणां, गेंडो ही मोनजात व्हडा प्रमाणांत आसा. देशाच्या नैर्ऋत्य भागांत गोरिल्ला अभयारण्य आसा. हांगा मेळपी सवण्यांमदीं क्रेन, बुलबूल, बीव्हर, कावळो, बकें, खाटीक, गिनी फावल, पारवे, हॉर्नबील, किरकिरो, कायट हांचो आस्पाव जाता.
इतिहास आनी राजकीय स्थितीः युगांडाच्या आदीम इतिहासाची थोडीभोव म्हायती पुरातत्वीय अवशेशांवयल्यान मेळटा. इ.स.११०० च्या सुमाराक अस्तंतेकडच्यान बांतू भाशिक लोक येवन युगांडाच्या नैर्ऋत्य भागांत रावपाक लागले. उपरांत इथिओपियांतल्या हिमा स्थलांतरितांनी स्थापीत केल्ल्या क्वेझी राज्यांनी भरसून गेले. १५००च्या सुमाराक आग्नेय सुदानांतल्या लुओ लोकांनी क्वेझी राज्यांचेर जैत मेळोवन बुगांडा, बुन्योरा आनी अंकोली ह्या नव्या राज्यांची स्थापणूक केली. उपरांत लुओ लोकांनी उत्तर युगांडां आपल्या शेकतळा हाडलें. लंगो आनी टेसो लोक सतराव्या शेंकडयांत युगांडांत पावले. सोळाव्या आनी सतराव्या शेंकडयांमदीं बुन्योरा हें दक्षिण युगांडांतलें एक प्रभावी राज्य आशिल्लो. खांडा आनी टांझानियेंतल्या कांय प्रदेशांचेरूय तांचो शेक आशिल्लो. अठराव्या शेंकडयासावन बुगांडाच्या राज्यविस्ताराक सुरवात जाली. एकुणिसाव्या शेंकडया मेरेन बुगांडान विक्टोरिया नायल न्हंयेसावन कागेरा न्हंयेमेरेनच्या प्रदेशाचेर आपलो शेक बसयलो. १८४०त हिंदी म्हासागरांतल्यान मुसलमान वेपारी युगांडांत पावले. १८६२त ब्रिटीश समन्वेशक जॉन हॅनींग स्पीक हो नायल न्हंयेचें उगमस्थान सोदपाच्या निमतान थंय पावलो. बुगांडांत पावपी तो पयलो भोंवडेकार. जॉना उपरांत सर सॅम्युएल बेकर युगांडांत पावलो. ताणें थंयच्या एका तळ्याक आल्बर्ट हें नांव दिलें. उपरांत क्रिस्तांव धर्माचो प्रसार करपाखातीर साबार मिशनरी थंय पावले. ह्या मिशनऱ्यांनी थंय आपआपले खाशेले पंगड तयार केले. ह्या पंगडांमदीं उपरांत वाद सुरू जालो. त्याच सुमाराक मुसलमान लोकूय थंय खूब प्रमाणांत पावले. क्रिस्तांव धर्माक आलाशिरो दिवपी युगांडाचो राजा मुटेसा हाका १८८४त मरण आयलें. ताचे उपरांत ताचो चलो ग्वांगा अधिकाराचेर येवन, ताणें क्रिस्तांव लोकांची सतवणूक सुरू केली. १८८८ त क्रिस्तांव आनी मुसलमान लोक एकठांय येवन तांणी ग्वांगा हाका सत्तेभायरो करून, ताचे सुवातेर ताचो भाव किवेका हाका अधिकाराचेर हाडलो. उपरांत म्हयन्याभितरूच मुसलमान लोकांनी किवेकाक धांवडावन ताचो भाव कामेला हाची नेमणूक केली. १८८९ त गांडा क्रिस्तांव आनी ब्रिटीश वेपाऱ्यांच्या आदारान ग्वांगा परत सत्तेर आयलो. त्या वर्सा जर्मन वसणूककार थंय पावले. उपरांत बुगांडा आनी जर्मनी हांचेमदीं इश्टागतीची कुबलात जाली. बुगांडात जर्मनीच्या वाडटया प्रभावाक भियेवन ग्रेट ब्रिटनान आपल्या थंयच्या हक्कांक धरून जर्मनीकडेन कबलात केली. उपरांत थंय इंपीरियल ब्रिटीश इस्ट आफ्रिका कंपनीचें कार्य सुरू जालें. १८९४त ग्रेट ब्रिटनान चडशें बुगांडा हें आटपलें रक्षीत राज्य केलें. सुरवेक ब्रिटीश अधिकारी अधिकारी बुगांडांतल्यानूच युगांडाचो राज्यकारभार चलयताले. ब्रिटीशांच्या वाडटया प्रभावाक जेन्ना ग्वांगान विरोध करपाक सुरवात केल्ली तेन्ना ब्रिटीश अधिकाऱ्यांनी ताका सत्तेभायरो करून, ताचे सुवातेर ताचो चलो दाउदी च्वा हाका सत्तेर हाडलो. १८९० ते १९१८ तेंपार ब्रिटीशांनी युगांडाकडेन वेगवेगळ्यो कबलाती करून आनी बळग्याचो वापर करून युगांडाच्या हेरूय प्रदेशांनी आपल्या राज्याचो विस्तार केलो. १९००त बुगांडाकडेन कबलात करून ब्रिटीशांनी ताकां कांय प्रमाणांत स्वायतताय दिली. उपरांत ब्रिटिशांनी वेगवेगळ्या
