नांवाची एक भटकी जात हांगा आसा.
बिहार वाठारांतल्या लोहारांक बढई ह्या नांलान वळखतात. तेभायर कांय लोकांक कामार अशें म्हण्टात. हांगा आर्यवंशीय लोहार आसून ते लोखण वितळपाचें काम करतात. ते लोखणाच्या हेर वस्तूं भायर घोड्याचे आनी बैलाचे नाल तयार करतात. बढई लोहार घोड्याचे नाल तयार करिनात.
छोटा नागपुरांतले कांय गांवगिरे लोहार अजूनय लोखण वितळावन तेपसून वस्तू तयार करतात. ह्या लोहारांत घराणीं वा कुळयो आसात. कुळयांचीं नांवां मुंडाच्या कुळयांवरी आसून तातूंत भणवार आनी तिरकी अशे दोन भेद आसात. तांचीं एकाच कुळांत लग्नां जायनात. तांचे लग्नसंस्कार मुंडांचे पद्दतीपरस थोडो वेगळो आसता. लग्नाचीं सुरवेचीं उलोवणी जातकच मागणीविधी जाता. तेन्ना न्हव-याकडले कांय लोक व्हंकलेगेर येतात. तांच्या मुखार जोंधळ्याच्या पिठाचीं रागोळी घालून, पाट दवरून ताचेर व्हंकलेक बसयतात. तिच्या मुखार उदकान भरिल्लें आयदन आनी आंब्या पानं दवरतात. उपरांत एक म्हालो वा हेर कोणय व्हंकलेमुखार धूप, गोड आनी तुळी जळयतात. व्हंकल मुखावयल्या आयदनांत चार तांदूळ उडोवन पांय पडटा. तिचे दावे आनी उजवे वटेन बापूय आनी मांव बशिल्ले आसतात. दोगूय तांदूळ लायिल्लीं आंब्याचीं पानां एकामेकांच्या हाताक धरतात. व्हकलेचो बापूय न्हव-याच्या बापायक सांगता 'तुवें म्हज्या हाताक धरलां आतां हें लग्न मोडल्यार तुचो हात कापतले'. न्हव-याचो बापूय हे मान्य करता आनी मागीर मागणीविधी पुराय जाता. लग्नांत बळी दिवपाचोय विधी आसता. हो विधी ते पनहराकडल्यान करून घेतात.
भुरगो जल्मतकच ताचें जावळ सव्या दिसा काडटात.ह्यात दिसा सटयेची पुजा करतात. सव्या दिसा जमलीना जाल्यार बाराव्या दिसा करतात आनी तिका बाढी म्हण्टात.
तांच्यांत जातपंचायत आसा. पंचायत मुखेल्याक कर्तो आनी ताच्या मदतनीसाक बंधरी म्हण्टात. हे लोक पितरांची पुजा करतात. ते सिडबोगाक देव मानून ताची पुजा करतात. दर एका लोहारान आयुश्यांत एक फावट तरी देवाक वा भुताक दुकर, बोकडी, गाय वा बैल हातुंतल्या कोणायचोय तरी बळी दिवप गरजेचें आसता.
सरहुल आनी जोमनाओआ ह्यो दोन रपबो ते मनयतात. सरहुल चैत्र म्हयन्यांत येता. त्या दिसा पुर्वजांच्या नांवान गोठ्यांत दुकराचो बळी दितात. थंय मक्याच्यो पांच ल्हान ल्हान राशी करून ताचेर दुकराचें रगत शिंपडावन प्रार्थना करतात. नया खाणी नांवाच्याय एका उत्सवांत ते बळी दितात.
तांच्यात मड्याक पुरतात. धाव्या दिसा ते छाई भित्रेक नांलाचो एक विधी करतात.
आधुनिक काळांतल्या विज्ञानीक प्रभावाखाला, लोहारांच्या रिती-रिवाजांत आनी चाली - रुढींनी जायते बदल जाल्यात आनी काळाप्रमाण अशे बदल घडत आसात.
- कों. वि. सं. मं.
लोहारकाम : लोखणी वस्तू घडोवपाचे काम. ह्या कामांत भट्टेंत लोखणाच्यो वा तिख्याच्यो ल्हान वस्तू तांबड्यो जाय मेरेन तापयतात आनी मागीर त्यो धोडावन ताचेपसून लोखणी वस्तू तयार करतात. बंद भट्टेंत व्हडल्यो वस्तू तापोवन व्हडल्या यांत्रिक घणान धोडावन आकार दिवपाच्या कामाक घडायकाम(फोर्जिंग) म्हण्टात. शेताखातीर लागपी हत्यारां आनी अवजारां लोहार तयार करता. तशेंच बैलगाडयेच्या लांकडी चाकाक लोखणी धाव बसयता. भट्टेंत घडीव लोखण तापयल्यार ताका खंयचोय आकार दिवपाइतकें तें मोव जाता वा ताका लवचिकपण येता हो गुणधर्म खबर आशिल्ल्यान झुजाखातीर लागपी तलवारी, भाले, खंजीर, कट्यार बाणाचीं तोकां, परशू बी हत्यारां लोहार तयार करताले. अॅल्युमिनियम, मिश्रधातू, पितूळ, कांशें (ब्राँझ) ह्याय लोहेतर धातूंपसून यंत्रांचे सुटे भाग आनी हेर वस्तू लोहार तयार करता. लोहारकाम करपाखातीर भट्टेची गरज आसता. खेडेगांवांत जमनींत फोंड मारून कोळसो दवरपाची वेवस्था करतात आनी भितरलेवटेन हातान चलपी भातो बसोवन हवेचो झोत येवपाची सोय केल्ली आसता. आतां सुदारीत भट्ट्यो प्रचारांत आयिल्ल्यो आसात. कांय भट्ट्यो विटांच्यो जाल्यार कांय बिडाच्यो करतात.
बिडाची भट्टी : फुडले वटेन कोक वा कोळसो दवरपाक जागो आसून हवा येवपाखातीर बुराक आशिल्ली नळी बसयल्ली आसता. हे नळयेकलागून विजेच्या मोटारान चलयल्ल्या पंख्यातल्यान येवपी वारें नेटान येता आनी कोळसो बरो पेट्टा. धुंवर वचपाखातीर धुराडें वयले लटेन आसता. तयार जाल्ल्यो वस्तू थंड करपाखातीर उदकाची टांकी आसता.
गांवांत भट्टेखातीर लोणारी कोळसो वापरतात, जाल्यार शारांतल्या कारखान्यांत फातराचो कोळसो वापरतात. कांय भट्ट्यांनी पेत्रोलाचो, जळण तेलाचो वा सैमीक वा कृत्रिम जळण वायूचो उपेग करतात.
लोहारकामांतलीं हत्यारां-ऎरण : ऎरणीचो उपेग वस्तूक आदार दिवपाखातीर जाता. रणीचेर दवरून वस्तू हातोडेन धोडायतात. ऎरणीचो मूळ गाभो मोल पोलादाचो केल्लो आसता आनी घटसाण येवपाखातीर ताचेर २० ते २५ म्मी. रुंदायेचो उच्च कार्बनयुक्त पोलादाचो पत्रो वितळजोड करून बसयल्लो आसता. रणीचो चोंच मोल पोलादाचीच केल्ली आसून तिचो उपेग वस्तूंक वांटकुळाकार दिवपाक जाता. ऎरणीचे फाटले वटेन दोन बुराक आसतात. ह्या बुराकांचो उपेग हार्डी, फुलर, स्वेज बी हत्यारां तयार करपाखातीर
