तिसवाडींतल्या आदेशी गांवांतल्या देवालयांत म्हालकुमी म्हळ्यार श्री म्हालक्ष्मी, सप्तमाथ, रवळनाथ, नारायण, तसी भूमीदेवता, वनदेवता, ग्रामपुरूस आनी ईश्र्वर ह्या दैवतांच्या देवालयांचो आस्पाव आशिल्लो. बाटाबाटी उपरांत हे ग्रामसंस्थेच्या दुसऱ्या वांगडांचे हिंदुघर्मीय ब्राह्मण ‘भांडारी’ उपनांवाचे. तांणी आपलें दैवत कुंडय गांवांत उबारून हाडलें आनी थंय ताची स्थापना केली.
हें देवस्थान कुंडय गांवांत दासोळ वाडयार आसून तें ऊंच आसा. ताचे दोन वटेन श्री रवळनाथाचें ल्हानशें देवूळ आसा. हांगाच्या मुखेल देवीची श्रीमहालक्ष्मीची मूर्त पंचलवी आसून ती गाभाऱ्यांत मुखासनाचेर बशिल्ली आसा. श्री नारायणाची ल्हान मूर्त महालक्ष्मी लागसारूच आसा.
दर एका म्हायन्याच्या शुक्ल आनी कृष्ण पक्षाची अश्टम हो सदचो पर्वणीचो दीस आसून ते रातीं पालखी उत्सव जाता. ह्या देवालयांत जावपी हेर इशे आसात – चैत्र शुक्ल अश्टमीक वसंपतपुजा, पालखी , उत्सव, फळाहार; आषाढ शुक्ल अश्टमीक वसंतपुजा नामसंकीर्तन; श्रावण म्हयन्यांतल्या दर एका शुक्राराक जायांच्या फुलांची पुजा; भाद्रपद शुक्ल चतुर्दशीक श्री अनंतव्रतोत्सव; आश्र्विन शुक्ल पाडव्या सावन नमी मेरेन चंडीपाठ, पाडव्याक घटस्थापना, अश्टमी दिसा पालखी आनी नमीक जायांची पुजा, दसमी दिसा शिमोल्लंघन – दुसरो. सांजेच्या पांच वरांचेर श्रीची शिबिकारूढ स्वारी लव्याजम्यासयत शिमोलंघन करून उरांत देवळांत परत येता. आश्र्विन शुध्द पुनवेमेरेन काकड आरती, हरिजारग जाता. कार्तिक वद्य 10मी दिसा सकाळीं श्रीलक्ष्मी पालखेंत बसून स्थलभूंयेंतल्या पेडार येता. थंय तिची पुजा करून वनभोजन करतात. फाल्गून म्हयन्यांत हांगा होळिकापुजन आसता.
श्री लक्ष्मीनारायण दैवताचे म्हाजन भारव्दाज गोत्री गौड सारस्वत ब्राह्मण माध्य सांप्रदायी भांडीरी उपनांवाचे आसून तांची वसती चड करून कुंभारजुंवें, बांदोडें, कपिलेश्र्वरी, व्हडलें गोंय, पणजी, मडगांव, मुरगांव, आनी मुंबय आसा. मुंबयंत ह्या देवस्थानाचे ‘किनारे’ उपनांवाचें एक कौंडिण्य गोत्री म्हाजन घराणें मेळटा.
-कों. वि. सं. मं.
श्री लक्ष्मी नारायण महामाया देवस्थान- नागवें : सद्या उत्तर कर्नाटकांत हनुमट्ट अंकोल्याक आशिल्लें नामनेचें देवस्थान. हें देवस्थान इ. स. च्या सोळाव्या शंतमानांतल्या निमाणे मेरेन गोंयांत साश्ट म्हालांतल्या नागवें वाठारांत आशिल्लें. पुर्तुगेज काळांत जेजुइत पाद्रींनी हिंदु देवळांची मोडतोड करपाक सुरू केल्ल्यान थंयच्या कुळाव्या म्हाजनांनी हांगाच्या देवाक गोंयाभायर अंकोल्याक व्हरून स्थापन केलो.
नागवें ह्या थळाविशीं स्कुंदपुराण-सह्याद्रिखंड हातूंत पुराणीक म्हायती मेळटा ती अशी –
नागाव्हय नगरांत (सध्याचें नागवें) नागांनी तपश्चर्या करून गरुडापसून रखण मेळची म्हणून वर घेतलो तेन्ना शिवान तांची गरुडापसून राखण केली आनी थंयच रावपाचें वचन दिलें. तशेंच थंय वरदाभगवती रावतली अशेंय उतर दिलें.
सह्याद्रिखंडांत दुसऱ्या एका अध्यायांत म्हायती मेळटा ती अशी – ह्या नागक्षेत्रांत (नागवें) श्री शांतादेवी आनी अनिरुध्द देव आसात. थंयच पुराण सांगपी शांत नांवाचो एक ब्राह्मणमुनी रावतालो. तो सदांच शांतादेवीची भक्ती करतालो. एक दीस तिणें प्रसन्न जावन ताका वर दिलो आनी सांगले, जाणें हें त्रैलोक्य निर्माण केलां तो जगत उत्पादक अनिरुध्द शांतादेवीवांगडा तुऱ्यांत वास करता. ताची भक्ती कर, अशें म्हणून ती रोयणींत अंतर्धान पावली. तेन्नाच्यान तो कमलवासी शांतादेवीपती प्रभु यज्ञपुरुष हाची भक्ती करपाक लागलो. तेन्ना आदिनारायण ताका प्रसन्ना जालो आनी ताणें ताका थंयच वास करपाचें वचन दिलें. तेन्नाच्यान ह्या क्षेत्रांत विष्णु, शांतादेवी, शिव, भगवतीदेवी, गणपती, भूतनाथ हीं दैवतां आसात.
स्थलांतरा आदीं नागवें गांवांत सांतेरी, भगवती, ईश्र्वर, गांवपुरूस, नारायण, रवळनाथ, बाराजण हीं दैवतां आशिल्लीं. तशेंच, श्री भगवतीची मूर्त नागवेंच्यान माशेंलांत व्हेली आनी ग्रामपुरूस, बाराजण, सांतेरी, आदींच्यो मूर्ती नागवेंच्यान अंकोल्याक व्हेल्यो.
पुर्तुगेजांनी चलयल्ले बेसुमार बाटाबाटीक वाजेवन जायते गोंयकार गोंयांभायर पळून गेले. वतना तांणी आपआपले कुलदेवूय वांगडा व्हेले. तशेंच नागवेंच्यान अंकोल्याक हेर सगळे देव व्हरतना महामाया रोयणीच्या रुपांत आशिल्ल्यान तांकां अडचण जाली. तेन्ना महामायेन सपनांत दृश्टांत दिवन ती नाल्लाच्या रुपांत अवतीर्ण जातली अशें सांगलें. ते प्रमाण नाल्लाच्या रुपांतली महामाया आनी लक्ष्मीनारायणाची प्रतिमा घेवन लोक गोंयांतल्यान अंकोल्याक गेले. जेन्ना ते हनुमट्ट गांवांत पावले तेन्ना काळोख जाल्लो. तशेंच थंय दाट रान आशिल्ल्यान ते थंयच श्री महिषासूरमदींनी श्री भगवतीच्या देवळांत रावले. थंय श्री हनुमंताच्या देवळाक लागून ह्या वाठाराक हनुमट्ट अशें म्हण्टात. दुसऱ्या दिसां तांकां तांणी दवरिल्ल्या नाल्लाचेर मुयांनी रोयण केल्ली दिश्टी पडली. ते पळोवन तांणी महामाया आनी श्री लक्ष्मीनारायणाक थंयच रावपाची इत्सा आसा हें जाणून, थंयच तांची स्थापना केली.
अंकोल्याक सद्या श्री लक्ष्मीनारायण, श्री महामाया, श्री गणपती. श्री भगवती, श्री कामपुरूस, वारांगण, पुर्वसांतेरी आनी बाळेर हीं देवस्थांना आसात. ह्या देवस्थानांत नवरात्र हवनपुजा, चौरीपुजा नांवाचे उत्सव मोटे उमेदीन मनयतात. ह्या देवस्थानाचें खाशेलेपण म्हळ्यार हांगा भांगर महामाया नांवाचो खास उत्सव
