आसता. रेड्याची तकली म्हशीचे तकलेपरस मोटी आसून शिंगा जाड आनी मोटीं आसतात. सादारणपणान रेड्याची लाबांय 2 मीटर आनी उंचाय 4 ते 41/2 फूट आसता. रेड्याचें वजन उण्यांत उणें 250 – 300 किलो आनी चडांत चड 600 – 700 किलोमेरेन आसता. ताची पिराय 15 ते 16 वर्सां मेरेन आसता. भारत, मलेशिया, इटली, ऑस्ट्रेलिया, हंगेरी ह्या देशांनी रेड्यांच्यो जाती आसात. पणू भारतांत रेड्यांचें प्रमाण चड आसा. तांतूत सुरती, मुऱ्हा, जाफराबादी, पढंरपुरी अशो वेगवेगळ्यो जाती आसात. तातुंतली सुरती ही जात गुजरात राज्यांत; मुऱ्हा, जाफराबादी ह्यो उत्तर भारतांत आनी पंढरपूरी ही जात महाराष्ट्रांत मेळटा. हेर राज्यांनी आनी वाठारांनी दिसपी जात ही ते ते सुवातेची थळावी जात आसता. ताची वर्गवारी अमुकूच अशे एके नसलीची केल्ली ना. गोंयांत चडशा भागांनी सुरती आनी थळाव्या जातींचीं जनावरां पळोवंक मेळटात. आफ्रिकेंत रेड्याच्यो दोन मुखेल जाती आसात –(1) केप रेडो (2) बौन रेडो (Dwarf buffalo). तशेंच एशियेंत रेड्याच्यो तीन जाती दिसतात – (1) भारताचो अरना रेडो (2) फिलिपायनाचो टमराऊ (3) सेलबीज. रेड्याचो उपेग शेताखातीर, बियाखातीर (प्रजोप्तादन) आनी धिरयांक करतात. लांकडां ओडून व्हरपाक रेड्यांचो उपेग करतात. दुदाळ म्हशींची पैदास करपाक बरे नसलीचे रेडे पोसून तांचो बियाक वापर करतात. हे रेडे सभावान खूब रागीट आसतात. बरे जातीच्या रेड्यांक खूब खावड जाय पडटा. धिरयांखातीर रेडे तयार करपाक खूब कश्ट घेवचे पडटात. अशे हे रेडे बळिश्ट आनी पिंडान मोटे आसतात. सादारणपणान चार वर्सांचे पिरायेचेर रेडो पिरायेंत येता. ज्या रेड्यांचो उपेग शेतांत वा गाडयेखातीर करपाचो आसता, त्या रेड्यांचे निर्बिजीकरण करतात, ताका लागून ते सभावान रागीट जायनात. तांचो कामाखातीर खूब वापर करूंक मेळटा. ह्या जनावरांची ल्हान पिरायेसावन दुयेंसांपासून राखण करची पडटा. ल्हान आसतना तांका दंतांची पिडा आसता. तेच भाशेन वेगवेगळ्या रोगांचेर तांकां वासिनां दिवचीं पडटात. भारतांतल्यान रेड्याच्या मांसाची निर्यात व्हड प्रमाणांत जाता. परदेशांतल्यान ह्या मांसाक खूब मागणी आसता. ताचे चामडेपसून वस्तू तयार करतात. शिंगांपसून सोबायेच्यो वस्तू तशेंच हाडांपसून ‘बोनमील’ हें सारें तयार करतात. एका रेड्यापसून दिसाक सरासरी 15 – 20 कील शेण मेळटा. ह्या शेणाचो वापर सारें म्हणून झाडांक, शेताक जाता. तशेंच शेणाचो वापर गोबरगॅसाकूय करतात. संस्कृतीक संदर्भ : रेड्याक यमाचें वाहन अशें मानतात. यमावांगडा रेड्याचीय मूर्त कोरांततात. तेचप्रमाण दुर्गेच्या पांयांसकयल रेड्याची आकृती आसता. देवीन केल्ल्या महिषासुराच्या वधाचें हें प्रतीक अशें समजतात. आश्र्विनांतल्या नवरात्रांनी देवीमुखार रेड्याचो बळी दिवपाची चाल आशिल्ली. तेच भाशेन दक्षिणेंत कांय ग्रामदेवतांकूय रेड्याचो बळी दिताले. द्राविडी पुजेंत महिषबळीक चड म्हत्व आसा. रेड्यांच्यो धिरयो लावप हें पुर्विल्लें मनोरंजनाचें एक साधन आशिल्लें. राजा लोक हेखातीर खाशेले रेडे सांबाळून तयार करताले. पंजाब, काठीयावाडा ह्या प्रदेशांतल्या रेड्यांची धिरयांखातीर खूब नामना आशिल्ली. कांय आदिवासी समाजांनी रेड्यांक खूब म्हत्व आसता. गोंड लोकांभितर मनीस मरतकच ते परधनांक रेडो बळी दितात. रेडो हें परधान जातीचें कुलचिन्न. कांय सुरवातींनी गांवांत रोग आयल्यार रेड्याची पुजा करतात. रेडो हें यमाचें वाहन असो समज हे पुजेफाटल्यान आसा. -एच्. के. मालवीय -कों. वि. सं. मं. पूरक नोंद : गोवा, धिरयो रेड्डी : आंध्र प्रदेश आनी म्हैसूर वाठारांतल्या शेतकऱ्यांची एक जात. राट म्हळ्यार राजा ह्या उतराचो रेड्डी हो अपभ्रंश आसून, रेड्डींचो संबंद राश्ट्रकुटांकडेन जोडटात. रेड्डीचे जायते पोटभेद आसून तांतूत वेलनाटी, पाकनाटी, मोट्टी, कम्प, कापू पेडकाना येल्लम्म, कोडटी हे मुखेल आसात. तेलुगू ही तांची आवयभास आसून जे लोक म्हैसूर वाठारांत पयलींसावनूच रावन आयल्यात ते वा लिंगायत रेड्डी मात कन्नड भासूच उलयतात. कम्म रेड्डी हे वैश्णव आसून, वेलनाटी हे लिंगायत आसता. हेर सगळे रेड्डी हे शैव आनी वैश्णव अशा दोनूय अशा देवांक भजतात. हाचेभायर वेंकटरमण, येल्लम, मल्लम्म, मुनिदेव, गुरूमूर्ती, सूर्य आदी जायत्या देवांकूय ते भजतात. लिंगायत रेड्डी सुयेर पाळिनात, पूण कम्म रेड्डी तीन दीस सुयेर पाळटात. गुरवार बायलेचे पयले दोन बाळंटेर कुळाराच जातात. नवजात अर्भकाचे बोंबले भोंवतणीं डाग दिवन मागीर नाळ कापतात. घरामुखार फोंड मारून तातूंत वार पुरतात. सातव्या, णवव्या वा इकराव्या दिसा ह्याच फोंडार बसून बाळंतीण न्हाता. तिका न्हावपाखातीर कळसुलीभर उदक, रिंठो, हळद आदी वस्तू गांवांतल्या रेड्डी घराण्यांतल्यान मेळटात. तिचें न्हावन जातकच त्याच जाग्यार खाट उरफाटी करून धुयतात आनी तिची पुजा करतात. उपरांत ती खाट घरांत व्हरून तिचेर बाळंतीण न्हिदता. त्या वेळार जमिल्ल्या सगळ्या ल्हान भुरग्यांक न्हाणयतात आनी फोव वांट्टात. तेचपरी
