आनी वांझपण ना करतात. देवळांचीय ते राखण करतात आनी तळ्याकडेन येवपी तानेल्ल्यांक ते कूट प्रश्न विचारून सारकी जाप मेळ्ळिना जाल्यार तांकां ते मारून उडयतात. ते विघ्नकर्ते तशेंच विघ्नहर्तेय आसतात. ते बरे कलाकार आसून सोबीत देवळांय बांदतात.
कुबेर हो यक्षाधिपती. ताचे सकयल मणिभद्र. पुराणांतूय धनद, विशालक, हरिकेश, शेवल, सुपरी, वरुण, अर्यमा, भंडीर, गर्दभ, पूर्णभद्र, समुद्रभद्र, सर्वतोभद्र, सुमन हीं यक्षांचीं नांवां सांपडटात.
इ.स.च्या तिसऱ्या शेंकडयाच्या सुमाराक निर्माण जाल्ल्या महामायूरी ह्या बौध्दग्रंथांत यक्षांच्या नांवांची व्हडली वळेरी दिल्ली आसा. यक्षांचे लोहेय, भारतेय, कृशांगेय आनी विशालेय अशे चार गण सांगिल्ले आसात. यक्षांचो बावन आंकडो निश्र्चीत जाल्लो आसा आनी कालांतरान ते बावन वीर ह्या नांवान लोकांमदीं नामनेक पावल्यात.
विद्युन्माला, चंद्रलेखा, सुलोचना, आलीका, बेंदा, मधा, इमिसीका ह्यो कांय यक्षिणी वेगवेगळ्या जाग्यांनी रावतात. यक्षिणी क्रूर आसतात. चड करून त्यो भुरग्यांक उबारून व्हरतात आनी खातात.
महाभारतांत जरा यक्षिणीची कथा आसा. तीं भुरग्यांक मारून खाताली. ही पुराणीक जरा म्हणजेच बौध्द परंपरेंतली हारीती यक्षिणी. हिका कुबेराची बायल मानल्या. ही पयलीं लोकांची भुरगीं उबारुन व्हरुन मारताली. लोक तिका खूब भियेताले. अखेरेक तांणी बुध्दाक वचून गाराणें घालें. बुध्दान तिचें मन घुंवडावपाखातीर एक युक्ती केली. ताणें हारीतीच्या एका भुरग्याक लिपयलो. ताका लागून ती सामकी भियेली. तिच्या मनात मातृस्नेह उचांबळून आयलो. तेन्नाच बुध्दान तिका दुसऱ्याच्या भुरग्यांक व्हरून मारु नाका म्हणून उपदेश केलो. तेन्नाच्यान हारीती बालरक्षक जाली.
अदभुतरुतू हें वेदांतलें खास विशेशण. यक्ष स्वरूपसुंदर, म्हान आनी अदभूत मानिल्लो आसा. वैदिक आर्य मात यक्षभक्त वा यक्षपूजक नाशिल्लें.
अथर्ववेदांत मात यक्षाक भुवनव्यापक म्हळां. अथर्ववेदांत अमृतान खेडायल्ल्या अपराजित अशा ब्रह्मपुरीचो उल्लेख आसून थंय महाकाय यक्ष रावता अशें म्हळां.
वैदिक धर्माची सुरवात पयलीं भारतांत यक्षसंप्रदाय प्रस्थापित जाल्लो. यक्ष ही लोकधर्मी देवता. एका तेंपार यक्षपुजा सगळ्यांत चड प्रचलीत आशिल्ली. वेदोत्तर साहित्य तशेंच बौध्द-जैन साहित्य आनी काव्यसाहित्यांत यक्षांचो उल्लेख आसात. पुराणांत आनी जैन-बौध्द साहित्यांतूय जायत्यो यक्षकथा सांगिल्ल्यो आसात. वीरब्रह्मा नांवाचो एक देव सगल्या भारतांत पुजतात. वीर आनी ब्रह्म हीं दोनूय उतरां यक्षवाचकूच आसात.
वेदोत्तर काळांत जैन आनी बौध्द धर्म उदयाक आयले. जायत्यो यक्ष-यक्षिणी बौध्द प्रवाहांत वचून देवता जाल्यो. जातक कथांनी यक्षांक म्हान शक्तीचे, भंयकर आनी मनीस जातीचे दुस्मान म्हळां. पूण बौध्द वाङ्मयांत यक्ष मायाळू, सहाय्यक आनी मनशाचे इश्ट मानल्यात.
जैन धर्मांत यक्ष-यक्षिणींक तीर्थंकरांच्या सेवक-सेविकांचें स्थान मेळ्ळें. जैन वेपारी मणिभद्र यक्षाक आपलो राखणदार म्हणून पुजतात. जैनांच्या मतान यक्ष मनशाचें बरें करपी आसात. चरक संहिता आनी सुश्रुतसंहिता ह्या आयुर्वेदीक ग्रंथांनी मात यक्षांक उपद्रव करपीच मानल्यात.
यक्षांची एक संज्ञा राजा अशी आसा. यक्षांचो राजा कुबेराक महाराज वा राजराज अशी पदवी मेळ्ळ्या. पाली साहित्यांतल्या चार दिकांच्या राखणदारांक चार महाराज म्हळां ते यक्षच.
बौध्द स्तुपांत यक्षमूर्ती कोरांतून तांची पुजा करतात. यक्षांच्या पुजास्थानांक यक्षचैत्य म्हणटात. कांय यक्षस्थानां माती, विटो वा फातर हांणी केल्ल्या चौथऱ्याच्यो आसतात. ताका पुजशिला, आयागपट्ट वा त्रिकोनी पिंडी आसताली. खंयच्याय नगराभायर घंटिका यक्षांचें स्थान आसतालें. तशेंच, पुर्विल्ल्यो काळांत यक्षांचीं देवळांय बांदताले आसुंये.
इतिहासीक काळांतल्या भारतीय मूर्तिकलेंत यक्षमूर्ती सगळ्यांत पुर्विल्ल्यो आसात. तकलेर पगडी, कानांत कुंडलां, गळ्यांत कंठो, हड्डयार त्रिकोणी हार, भुजांचेर अंगद, हातांत कटक, वयर उत्तरीय, सकयल धोतर, उबें अवस्थान, दावो हात कमरेर आनी उजवो हात उबारिल्लो असो यक्षमूर्तीचो भेस-परिभेस आसता. हे मूर्तीच्या अनुकरणांतल्यानूच बोधिसत्व आनी विष्णु हांच्यो मूर्ती जाल्यो.
यक्षी खंयच्याय झाडालागीं अर्द पांयान वा खोडाक पांयांचो विळखो घालून वा खांदयेर चडून फुडले वटेन ओणव्यो जाल्ल्यो आसतात. सांची, भरहूत, मथुरा आनी अमरावतीचे मूर्तीकलेंत यक्षींची कामूक सोबीतकाय खरपणान जाणवता. ह्या यक्षिणींक पुष्पभंजिका अशें दुसरें नांव आसा. झाडांचीं फुलां काडून माळो करतना तांकां दाखयतात. कांय यक्षीमूर्ती देव, दानव आनी सोरोप हांणी परिवृत आसतात. तांचे भोंवतणी भूत-पिशाच्चांय दाखयतात.
यक्षांची मूळ वसती अलकापुरींत आशिल्ली अशीं वर्णनां सगळ्याक मेळटात. यक्ष पुजेची सुरवात उत्तरेकडल्या वाठारांनी जाली असो हाचो अर्थ जाता. फुडें यक्षपुजक लोक अलकापुरी सोडून सकयल देवले तेन्ना व्रजमंडल हें तांचें मुखेल केंद्र जालें. कालांतरान सिंहल आनी उदेंत सागरांतल्या व्दिप तांचो प्रसार जालो.
