राजद्रोहाच्या गुन्यांवाक उण्यांत उणी ख्यास्त आजल्म बंदखण वा विशिश्ट रकमेचो दंड अशी आसा तर चडांत चड ख्यास्त मरणाची आसा.
कों. वि. सं. मं.
राजनीतिकल्पतरूः राजनीतिचेर आदारिल्लो एक ग्रंथ. व्यासदास क्षेमेन्द्र हाणें ह्या ग्रंथानी रचना केली. ताच्या काळविशीं निश्चीत अशी म्हायती मेळना. पूण लेखांत उल्लेख केल्ल्या राजांच्या वर्णनावयल्यान ताचो काळ इसवी सन. इकरावें शतमान (इ.स. 990 ते 1070) असो मेळटा. जयपीड राजाच्या दरबारांत नरेन्द्र नांवाचो मंत्री आशिल्लो. क्षेमेनद्र हो ताचो खापरपणटू. क्षेमेनद्रान वट्ट 34 ग्रंथांची रचणूक केली. पूण तातुंतले फकत अठराच ग्रंथ उपलब्द आसात.
नीतिकल्पतरू ह्या ग्रंथाक क्षेमेन्द्रान फुलां – तुऱ्याची ओपार दिल्ली आसा. ह्या ग्रंथात वट्ट 138 विभाग दिल्यात. तातुंतल्या 15 – 16 विभागांनी राज्य, राजा, हांचेविशीं भासाभास केल्ली आसा. ताणें ‘निती’ ह्या उतराचो अर्थ ‘अमलप्रज्ञा’ म्हळ्यार ‘दूरदृश्टी’ वा ‘दिव्यनदर’ असो दिला. नितीक लागून बरें किदें, वायट कितें हें कळटा. राजान नितीन वागूंक जाय. तो अनितीन वागल्यार राज्याचो नाश जाता. ताणें नितीन वागतना किद्याकूच भियेवंक जायना. राजान सज्जनांक लागीं करप, दुर्जनांक पयस करप आनी दृश्ट राजाक राज्यभ्रश्ट करप अशेंय क्षेमेन्द्र सांगता.
कों. वि. सं. मं.
राजनीतिप्रकाशः वैशंपायन हाणें रचिल्लो एक ग्रंथ. ह्या ग्रंथात मुखेलपणान आयुधां आनी सैन्याचें प्रशासन हांचेर भर दिला. ह्या ग्रंथांत पुर्विल्ल्या मध्ययुगीन काळांतल्या आयुधांची वर्णनां आसात. हातूंत सैनिकी प्रशासन भरती कशी करप, सैन्याची व्यूहरचना कशी आसची, अधिकाऱ्यांची नेमणूक, तांचें वेतन, राजाचीं कर्तव्यां ह्या विशयांची ह्या ग्रंथात भासाभास केल्ली आसा. सैन्य, सेनापती, लस्करी डावपेंच हांची भरपूर म्हायती आशिल्लो हो एक खाशेलो असो ग्रंथ.
कों. वि. सं. मं.
राजनीति – रत्नाकरः राज्यशास्त्राविशींचो एक ग्रंथ. चंडेश्वर हाणें हो ग्रंथ रचलो. चंडेश्वराविशीं निश्चीत अशी म्हायती मेळना. ह्या ग्रंथांत त्या काळांतल्या राजांच्या नांवाचो जो उल्लेख आयला ताचे वयल्यान अदमास करप जाता. मिथिलाधिप हरिसिंह देव हाचो चंडेश्वर मंत्री आशिल्लो.
ताणें जायत्या ग्रंथांची रचणूक केली. ‘राजनीति - रत्नाकर’ हो तातुंतलोच ग्रंथ आसून ताचे सोळा उपविभाग आसात. हे राजा, मंत्री, पुरयत, न्यायाधीश, दूर्ग, शासन यंत्रणा (खातीं, मंत्रीमंडळ) कोष, बळ (सेना), सेनापती, दूत. राज्याचीं सर्रास कामां, दंड (ख्यास्त), राज्यवेवस्था, राज्यदान, राज्यभिशेक अशे सोळा उपविभाग आसात.
इ.स. 400 ते 700 ह्या काळांत आचार्य हारीत ह्या काश्मीरी पंडितान धर्मसूत्र नांवाचो एक ग्रंथ बरयल्लो. ताणें सांगिल्ले सभेचे चार प्रकार चंडेश्वरान अशे तरेन दिल्यात-
(1) प्रतिश्ठीताः राजान आमंत्रण दिल्ली सभा, सादारणपणान राजधानीच्या जाग्यार, राजवाड्यांत भरपी सभा.
(2) अप्रतिश्ठताः हेर गांवांत भरपी सभा.
(3) सुमुद्रिताः जे सभेचे मुखेल न्यायाधीश आसता अशी सभा वा जे सभेचो अध्यक्ष ‘सभापती’ आसता अशी सभा.
(4) शासिताः ज्या जाग्यार स्वता हाजीर आसता तो जागो.
सभेचीं धा मुखेल आंगांय ह्या ग्रंथांत दिल्लीं आसात – (1)राजा (2) अधिकारी (3) सभासद (4) धरेमशास्त्र (5) गणक (6) लेखक (7) भांगर (8) उजो (9) उदक, आनी (10) दण्डधारी. भांगर, उदक आनी उजो हीं सभासदाक सोपूत घेवपा खातीर आसतालीं.
कों. वि. सं. मं.
राजपुरीः कर्नाटकांतल्या मंगलूर जिल्ह्यांत आशिल्ली एक जात. हे लोक कोंकणी भास उलयतात. शेती हो तांचो मुखेल वेवसाय. ते स्वताक वैश्य मानतात; पूण आपलो दर्जो ब्राह्मणाच्या फाटल्यान आसा अशें म्हणपी हे लोक जानवें घालतात. सगळ्यो धर्मीक कृती करपा खातीर हे लोक कऱ्हाडे ब्राह्मणांक आपयतात. हे शैव पंथाचे आसात.
कुडाळदेशकार आनी कुडुलकार ह्यो राजपुरी जातीच्यो पोटजाती, अशें 1891 तले जनगणनेच्या वृत्तांतावयल्यान कळटा. कुडुलकार हे मिठाय तयार करपी लोक.
तांचेमदीं चली पिरायेंत येवंचे पयलींच तिचें लग्न करतात. न्हवऱ्या- व्हंकलेचे हात जोडून व्हंकलेच्या बापायन धरपाचे आनी व्हंकलेचे आवयन तांचेर उदक ओतपाचें हो लग्नांतलो मुखेल विधी. उदक पयलीं व्हंकलेच्या हातार आनी उपरांत न्हवऱ्याच्या हातार पडटलें अशेरितीन हात धरतात. हो विधी व्हंकलेच्या घरा करतात. चार दीस मेरेन न्हवरो वा व्हंकल कोणूय एकठें लग्नाचे बाज्जेर बसून रावतात. कारण ती बाज्ज केन्नाच रिकामी दवरूंक उपकारना. चवथ्या दिसा नवरो – व्हंकल न्हवऱ्याच्या घरा वचून थंय लेगीत तोच प्रकार करतात. तांचेमदीं विधवेच्या लग्नाची पद्दत ना. शीत हें तांचें मुखेल अन्न.
