चामडें घालताले. अशा रथांक कांबल आनी चार्मण म्हणटाले. गिरेस्त लोक आपल्या रथाक धवी कांबळ गुठलायताले. अशा रथाक पांडुकंबली म्हणटाले.
सैन्यांत रथी झुजा-याचें मुखेल स्तान आशिल्लें. रथसंचालन कला वैदिक युगापसून महाभारतकाळामेरेन म्हत्वाची मानिल्ली. सारथ्याचें काम करप्यांक सूत म्हणटाले. राजा, मंत्री आनी युवराज हांकांय रथविद्या शिकची पडटाली. दुस्मानान सारथ्याचेर बाण मारल्यार ताची राखण करप हें झुजा-याचें काम आशिल्लें. केन्नाय सारथीच जर बाण लागून पडलो जाल्यार झुजा-याकूच रथ चलोवंचो पडटालो.
श्रीकृष्ण आनी अर्जून हे दोगय रथविद्येंत अशें दिसता. मातली ब्रह्मदेव आनी शल्य हे महाभारतांत उल्लेख केल्ले आनीक कांय कुशळ सारथी.
रथ जायत्या तरांचे आसतात. तशेंच तांची नांवांय वेगवेहळीं आसतात. तीं म्हळ्यारः १) देवरथ, २) पुष्यरथ, ३) क्रिडारथ, ४) कर्णीरथ, ५) वैनयिक आनी, ६) सांग्रानिक.
शिकंदरा आडच्या झुजांत पुरू राजान रथांचो उपेग केल्लो. मौर्य राजांनी झुजांत रथांचो वापर केल्लो म्हणपाचें अर्थशास्त्रावयल्यान कळटा. पूण ताचे फुडल्या काळांत मात रताचें म्हत्व इल्लें इल्लें उणें जायत गेलें. इ.स. च्या आठव्या शेंकड्याचे अखेरेक भारतांतल्या झुजांत रथांचो वापर सामकेंच बंद जालें.
बुध्दगया, भरहूत, सांची आनी अमरावतीच्या र्तुपांचेर रथांची सोबीत चित्रां कोरांतिल्लीं आसात. कौशांबी, भीटा ह्या सुवातींचेर मातयेचे ल्हान ल्हान रथ सांपडल्यात. गुप्तकालीन कलाकुसरींनीय रथांच्यो आकृत्यो दिसतात. तशेंच, देवालयाक रथाचो आकार दिवपाची चाल पुर्विल्ल्या कालासावन वास्तूशिल्पशास्त्रांत दिसता. हाची देख हंपीच्या विठ्ठलस्वामी देवळांत आनी कोनारच्या सूर्यमंदिरांत दिसता. जशी जशी विज्ञानीक उदरगत जाली आनी झुजामळार तशें येरादारीच्या मळार आधुनिक वाहनांची निर्मीती जाली तशें रथ हें वाहन काळाभायरें जालें. सद्याच्या काळांत रथ हो फकत देवालयांनी उत्सावाच्यावेळार दिश्टी पडटा.
रथयात्राः देवतोत्सवाच्या खाशेल्या दिसा देवतेचे उत्सवमूर्तीक रथांत विराजमान करून मिरवणूक काडटात तिका रथयात्रा वा रथोत्सव म्हणटात. ‘रथ’ ह्या उतराचो दुसरो अर्थ ‘वीर’ वा ‘शूर’ असोय आसा. देवतांनी दैत्यांचेर जें जैत मेळयलें ते खातीर लोकांनी तांचो गौरव करपाखातीर खोशयेन मिरवणूक काडिल्ल्याचे निर्देश पुराणांत सांपडटात.
जैतवंत शूर विरांच्योय मिरवणुको रथांतल्यान काडटाले. भविश्यपुराणांत ब्रह्मदेवाचे रथयात्रेची जाल्यार देवीपुराणांत दुर्गेचे रथयात्रेची म्हायती आयिल्ली आसा. भविष्यपुराणांत ब्रह्मदेवाचे रथयात्रेची जाल्यार देवीपुराणांत दुर्गेचे रथयात्रेची म्हायती आयिल्ली आसा. भविष्योत्तरपुराणांत तयार करपाचो रथ, उत्सवमूर्तीची तातूंत स्थापना, मिरवणूक आदींची म्हायती आयिल्ली आसा. वेदकाळांत देवांचें वाहन म्हणून रथाक खुबूच म्हत्व आशिल्लें. जायते घोडे जोडिल्ल्या इंद्राच्या रथाचीं वर्णनांय वैदिक वाङ्मयांत मे॑ळटात. आर्यांचे सेनेचें रथ हें एक खूब म्हत्वाचें आंग आशिल्लें. रथ तयार करप्यांचो (रथकार) पुर्विल्ल्या काळांत एक वेवसायात्मक स्वतंत्र वर्गुच आशिल्लो.
महायान बौध्दांनी बुध्दमूर्तींची पुजाअर्चा सुरू केली आनी तिका ते राजोपचारय अर्पण करपाक लागले. जैतवंत राजांची रथांतल्यान जशी विजययात्रा काडटाले तशेच उपचार बुध्दमूर्तीकय करूंक लागले आनी तातुंतल्यानूच रथायात्रेचो उगम जालो आसुंये. जंय जंय महायान पंथाचो प्रसार जालो थंय थंय भांगराचे बुध्दमूर्तीची रथयात्रा काडपाची प्रथा पातळत गेली.
वैशाखी अश्टमीक जाल्ल्या पाटलिपुत्र नगरांतले बुध्दाचे रथयात्रेचें सविस्तर वर्णन फाहिल्ल्यान (पांचवो शेंकडो) ह्या चीनी यात्रिकान बरोवन दवरिल्लें आसा. लोकांची भलायकी आनी सुखाखातीर मार्गशीर्श शुक्ल पक्षांत सूर्याची रथयात्रा करची अशें हेमाद्रीच्या चतुर्थचिंतामणींत म्हलां. माघ शुध्द सप्तमीक सूर्याचें चित्र काडून रथाचें दान आनी पुजा करपाचें व्रतूय हिंदूंत आसा. ह्या व्रताक रथसप्तमी, भानुसप्तमी, रथांकसप्तमी आनी रथांगसप्तमी अशींय नांवां आसात. कोनारकाचें नाननेचें सूर्यमंदीर हें भव्य रथाकाराचें आसा. तशेंच महाबलीपूरचें ‘पांडवरथ’ म्हणून वळखतलें देवुळय प्रसिद्द आसा.
जायत्या देवस्थानांनी देवस्थानाचे एपतीप्रमाण ल्हान- व्हड रथ तयार करून दवरिल्ले आसतात आनी त्या त्या देवोत्सवाच्या वेलार ते सजोवन श्रृंगारून तातूंत उत्सवमूर्ती दवरतात. भावीक लोक आपूण जावन तो रथ ओडटात. घोडे, हत्ती आनी बैल जोडुनय रथाची मिरवणूक काडटात. ज्या मार्गान रथ वचपाचो आसता तो मार्ग नितळ करून, रांगोळी तशेंच हेर वस्तींनी सजयतात. ह्या रथाक चडकरून चार, आठ, बारह, सोळा अशीं चक्रां आसतात. रथाचो आकार देवलाची गर्भकूड आनी कळस हांचे भाशेन आसता. ध्वजपताका आनी फुलांच्या माळांनी रथ सोबीत करतात. रथाच्या अलंकरणांत तांबें, पितूळ, बागर, रूपें ह्या धतुंच्याय अलंकारांचो चड- उन्या प्रमाणांत उपेग करतात. चडशे कडेन रथांत उत्सवमूर्ती दवरून रथाचे फुडले वटेन बांदिल्ले लांब दिरयेक धरून बावीक तो रथ ओडटात. ताचेफुडें वाजंत्री आसतात आनी फोगय लायतात. दक्षिण भारतांत रथाफुडें देवदासी नाच करतात. पुरयत, वैदिक गण रथा- फाटल्यान मंत्रगान, बजन म्हणत चलतात.
