वेव्हारांत उपेग करपाखातीर फावोशीं आनी आकर्शक नासतात. तांच्या मुलांतले स्वभावीक आकार बरेच खेपे अनियमीत आसून तांच्यो कडो वामकड्यो तिकड्यो आसतात आनी पृश्ठबागूय मळकट आसता. अशीं रत्नां योग्य त्या आकारांत कापून तांकां जायत्या पृश्ठांचे नियमीत आकाराचीं तासां घालप आनी पॉलीश करप गरजेचें थरता. तासां घालप आनी पॉलीश करप हांकां लागून उजवाडाचें प्रणमन आनी अपस्करण जावन रत्नांचे रंग, तेज आनी चकचकसाण अदिक उठून दिसता. रत्नां कापून तांकां पैलू पाडप आनी पॉलीश करप हीं कामां करपी कारागिराक मणिकार (लॅपिडेरी) अशी संज्ञा आसून देशादेशांनी बऱ्याच पुर्विल्ल्या काळासावन हो वेवसाय चलत आसा. सुरवेक १५६२ त यूरोपांत ही कला उदेली.
हिऱ्याखातीर पॉईंट आनी टेबल अशे दोन प्रकार प्रचलित आशिल्ले. सतराव्या शेंकड्याचे अखेरेक व्हेनिसच्या विन्सेंत्यो पेरूत्त्सी नामवाच्या मणिकारान ब्रिलियंट हो योग्य आनी लोकप्रिय आकार सोदून काडलो.
रत्नांक दितात ते आकार बऱ्याच तरांचे आसले तरी तांचे दोन मुखेल वर्ग जातात. (१) वाटकुळाकार पृश्ठां आशिल्ले आकार. हांकां मदारघाटी वा कॅबोशाँ म्हणटात. (२) सपाट पृश्ठांचे पैमू आसपी आकार. सपाट पृशठांच्या पैलूदार आकारानय ब्रिलियंटघाटी आनी पायरीदार (सोंपणाचे) घाटी अशे दोन उपप्रकार आसात. तुर्ताक रत्नांक दितात ते मुखेल आकार अशे आसातः- (१) ब्रिलियंट – घाटी, (२) टेबलघाटी, (३) सोंपनांची टेबलगाटी, (४) गुलाबघाटी वा कमलघाटी आनी (५) मदारगाटी.
रत्नांवयलें कोरीवकामः रत्नांवयल्या कोरि कामाची सुरवात इ.स.पयली ४००० व्रसां ह्या काळांत दक्षिण मेसोपोटेमिया वाठारांत जाल्ल्याचें दिसता. तेन्नासावन ती इ.स. पांचव्या शेंकड्यांत रोमी साम्राज्याचो अखेर जायमेरेन आशिया मायनर नी भूंयमध्य दर्याच्या उदेंतेच्या प्रदेशाच्या वाठारांतले दर एके संस्कृतायेंत एक म्हत्वाचो कलाप्रकार म्हणून प्रचलीत आशिल्ली. मध्ययुगीन कालांत ही कला अस्ताक गेली. प्रबोधन काळा उपरांत हे कलेक परत म्हत्व आयलें. पूण अठराचव्या शेंकड्याचे खेरेक आनी एकुणिसाव्या शेंकड्यांत ही कला परत पाटीं पडली.
रत्नांवयल्या कोरीव कामाचे दोन मुखेल प्रकार अशे- (१) इंटॅग्लिओ आनी (२) कॅमिओ. ह्या कोरीव कामाकातीर सुरवेकसावन गिरमिटाचो उपेग केल्लो दिश्टी पडटा. आर्विल्ल्या काळांत मात बऱ्याच तरांचीं यंत्रीक गिरमिटां नी हेर हत्त्यारां उपेगांत हाडिल्लीं दिसतात. हीं ह्त्त्यारां लोखणाचीं आसून तांच्या तोंकांक हिऱ्याची पूड लायिल्ली आसता. तुर्ताक कोरीव कामाचें प्रमाण बरेंच उणें जाल्लें आसून पयलींची ती कलाकुसर आता पळोवंक मेलना. सद्या सगळो भर रत्नां विंगड विंगड आकारांनी कापून तांकां पैलू पाडून चकचकसाण दिवपाचेरूच दिल्लो दिसता.
कृत्रीम रत्नाः मोलादीक रत्नांबदला तशातशीं दिसपी कृत्रीम वा नकली रत्नां तयार करपाची पद्दत इजिप्ती सुसमस्कृतायेच्या काळासावन चलत आयल्या. युरोपांत खऱ्या रत्नां भाशेन दिसपी कंवचेचीं नकली रत्नां ‘पेस्ट’ ह्या नांवान प्रचारांत आशिल्लीं. विसाव्या शेंकड्यांत सैमीक रत्नांचे सगळे गूनधर्म आसपी संश्र्लेशीत (कृत्रीम) रत्नां तयार करपांत यश आयिल्लें आसून चडशीं सगळीम रत्नां संश्र्लेशीत पद्दतीन व्हड प्रमाणाचेर तयार करतात.
कृत्रीम रत्नांचे चार प्रकार आसात- (१) संस्कारित रत्नां, (२) पुनर्घटीत म्हळ्यार खऱ्या रत्नांचे बारीक कुडके एकटांय करून तयार केल्लीं व्हड आकाराचीं मोलादीक रत्नासारकीं दिसपी रत्नां, (३) सैमीक क्रियेचें अनुकरण करून तयार केल्लीं संश्र्लेशीत रत्नां आनी (४) फकत वयले वयर खऱ्या रत्नांसारकीं दिसपी रत्नां.
हाचेबायर खऱ्या मोलादीक रत्नांसारके दिसपी हेर सैमीक खनीज प्रकारय त्या रत्नांच्या बदला वापरतात.
रत्नअभिज्ञान (रत्नांची पारखणी)ः बऱ्याच जातींच्या रत्नाणचें रंग सारके आसूंक शकतात. तशेंच कितलींशींच रत्नां धवीं (बिनरंगी) पारदर्शक आसतात. अशा र्तनांची सारकी जात साद्या दोळ्यांनी पलोवन वळखप सामान्य मनशाक शक्य नासता. रत्नांची निश्र्वीत जात (कनीज प्रकार) थारावपाकातीर तांच्या विविध गूणधर्मांची तपासणी करची लागता. अशी तपासणी करून रत्ननिश्र्विती करपाचें ‘रत्नविद्या’ ह्या नांवाचें एक स्वतंत्र शास्त्र जाल्लें आसून रत्नांची पारखणी करपी तज्ञांचो वेगळो वर्ग तयार जाला. बारतान पुर्विल्ल्या कालासावन ‘रत्नविद्या’ हो खाशेलो अभ्यासाचो विशय मानिल्लो आनी रत्नपारखी तशेंच मणिकार हामचिय वर्ग आशिल्लो. सद्या भारतांत कलकत्ता आनी मुंबय हांगां रत्नविद्येचें प्रशिक्षन दिवपी संस्था आसात. ते भायर रत्नांक कार दिवन तासां गालपाचें खाशेलें प्रशिक्षण दिवपी संस्था जयपूर आनी सुरतेक आसात.
मोल – उत्पादन आनी वेपारः रत्नांचें मोल मुखेल करून सिबितकाय, तिगप, दुर्मीळकाय आनी कांय प्रमाणांत प्रचमित आवड- निवड (फॅशन) ह्या चार घटकांचेर आदारून आसता. सगळ्या रत्नांमदीं वज्र स्ळ्यांत मोलादीक मानतात. प्रचलित आवडी निवडीप्रमाण रत्नांचें मोल उणें अदीक जाता.
एका काळार भारत सगळ्या समवसारांत रत्नांचें उत्पादन आनि वेपार ह्या मळार फुडें आशिल्लो. हालीं तेंपार भारतांतलें रत्नांचें उत्पादन बरेंच उणें जालां. तरीय रत्नां कापून तांकां तासां घालून तांची निर्यात करप ह्या मळार भारतान परत आघाडि मेळयल्या. -कों.वि.सं.मं.
