परिवर्तन घडटा. हातुंतल्या एका विभागांतलो बदल ल्हव ल्हव हेर विभागांत जावन परत नवें परिवर्तन जाता.
डेव्हिसान ह्या ग्रंथांत फकत एकाच विचार प्रवाहांचो आग्रो धरीनासतना विसाव्या शतमानांत रूढ आशिल्ल्या समाज शास्त्राविशींच्या विचारांनी गांथन केल्ली आसा.
- कों. वि. सं. मं.
ळ:
देवनागरी वर्णमाळेंतलें चौतिसावें अक्षर. ह्या वर्णाच्यो तीन अवस्था आसात. हातूंतली पयली आनी दुसरी अवस्था इ.स. च्या दुसर्या शतमानांतल्या शक क्षत्रप उषवदांत आनी ताची बायल दक्षमित्रा हांच्या नाशिक हांगाच्या लेखांत दिसून येता. तिसरी अवस्था काकतीय वंशांतल्या राजा गणपती हाच्या काळांतल्या चेब्रोल लेखांत (इ.स. १२१३) मेळटा. जिबेचें मूळ हें ह्या वर्णाचें उच्चारण स्थान आसा.
‘ळ’चो विकासक्रम असो –
- कों. वि. सं. मं.
क्ष:
देवनागरी लिपयेंतलो पस्तिसावो वर्ण. हाच्यो पांच – स अवस्था मेळटात. पयली अवस्था इ.स. च्या दुसर्या शतमानांतल्या उषवदांत आनी दक्षमित्रा हांच्या नासिक हांगाच्या लेखांत; दुसरी इ.स. दुसर्या शतमानांतल्या शक क्षत्रप रुद्रदामा हाच्या गिरनार हांगाच्या शिलालेखांत; तिसरी इ.स. च्या ४ थ्या शतमानांतल्या गुप्तसम्राट समुद्रगुप्त हाच्या अलाहाबाद हांगाच्या खांब्यावयल्या लेखांत; चवथी इ.स. च्या सव्या शतमानांतल्या ‘उष्णीषविजयधारिणी’ नांवाच्या ताडपत्री पुस्तकांत; पांचवी मेवाडचो गुहिलवंशी रावळ समरसिंह हाच्या वेळच्या (इ.स. १२७३) चिरवा लेखांत आनी सवी अवस्था त्या उपरांतच्या लेखनांत दिसून येता.
‘क्ष’चो विकासक्रम असो -
कामाधेनुतंत्रांत हाचें वर्णन केल्लें आसा, तें अशें –
क्षकार श्रुणु चार्वडगि कुण्डलीत्रयसंयुतम् ।
चतुर्वर्गमयं वर्ण पञ्चदेवमयं सदा ।
पञ्चप्राणात्मकं वर्ण त्रिशक्तिसहितं सदा ।
त्रिबिन्दुसहितं वर्णमात्मादितत्व संयुतम् ॥
अर्थ – चारूगात्री पार्वती, क्षकार हो कुंडलित्रयान युक्त, चतुवर्गमय, पंचदेवमय, पंचप्राणात्मक, त्रिशक्तिसयत, त्रिबिंदूसयत आनी आत्मादितत्वांनी युक्त असो वर्ण आसा.
कंठ हें ताचें उच्चारणस्थान आसा.
- कों. वि. सं. मं.
क्षुद्रक:
एक पुर्विल्लें गणराज्य. मालव आनी क्षुद्रक ह्या दोन गणराज्यांचो उल्लेख महाभारतांत आयला. ग्रीक लेखकांनी मालवांक मल्लोई आनी क्षुद्रकाक ओक्सिड्काई अशीं नांवां दिल्यांत. ग्रीक लेखक तांकां दानवासुरांचे वंशज मानतात. तांचें गणराज्य बियास आनी सतलज जाल्यार मालवांचें रावी न्हंयेचे देगेचेर आशिल्लें.
क्षुद्रक आनी मालव ह्यो दोन जाती पराक्रमी आसल्याकारणान सदांच तांचे मदीं झुजां जातालीं. ग्रीक राजा सिकंदर हो जेन्ना बियास न्हंयमेरेन आक्रमण करून झेलम न्हंयमार्गान परत वचूंक लागलो तेन्ना ह्या गणराज्यांतल्या लोकांनी ताका विरोध केल्ल्यान ताणें मालव गणराज्याचेर घुरी घाली आनी तांचो पराभव केलो. तांची जाल्ली दुर्दशा पळोवन क्षुद्रक लोक ताका शरण आयले.
पूण कर्टियस आनी डियोडोरस हांच्या मतान तें युध्द सिकंदर आनी क्षुद्रक हांचेमदीं जालें आनी क्षुद्रकांनी झूज करून जैत मेळयल्ल्याचो उल्लेख पतंजलीन केला. मालवाप्रमाण क्षुद्रकांनीय सिकंदराकडे झूज केलां.
क्षुद्रक लोक हुशार आशिल्ले. पूण सिकंदराच्या सैनिकांमुखार तांचो तग लागनाशिल्ल्या कारणान क्षुद्रक सिकंदराक शरण गेले.
- कों. वि. सं. मं.
क्षेत्रपाळ:
एक ग्रामदेव. क्षेत्र म्हळ्यार शेत आनी तें राखता तो क्षेत्रपाळ. शिवपरिवारांतल्या भैरव श्रेणीच्या दैवतांत ताची गणना जाता.
ऋग्वेदांत ताका ‘क्षेत्रस्यपति’ म्हळां. वैदिक आर्य पशुपालक अशे भटके अवस्थेंतल्यान मुखार वचून काळांतरान शेत करून स्थिर जाले. त्या काळांत हो देव उत्पन्न जालो. अशें कांय जाणांचें मत आसा. त्यापयलींच तो अस्तित्वांत आशिल्लो अशेंय कांय जाण मानतात. वैदिक ऋषी ताका ‘तूं आमचो हितकर्तो आनी आमच्या गाये-घोड्यांचें पोशण कर’ अशें प्रार्थितात. शेत नांगरपा पयलीं वा पेरणी करपा पयलीं क्षेत्रपाळाक बळी दिवन संतुश्ट करपाची रीत आयजय शेतकर्यां मदीं आसा. हाका खेत्री म्हण्टात.
सुरवेक कृषिदैवत म्हण अत्पन्न जाल्लो हो देव, ताचे गुणधर्म आनी कार्य शैवधर्माक फाव अशें आशिल्ल्यान तो शिवपरिवारांत दाखल जाल्याउपरांत ताच्या वांगडा सुणोय आयलो.
क्षेत्रपाळाचें वर्णन: कमराक सोरपाचें वेश्टन, उजव्या
