L'um ch'ha pers sia sumbriva. L'istorgia mirvegliusa da Peter Schlemihl

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
L’um ch’ha pers sia sumbriva. L’istorgia mirvegliusa da Peter Schlemihl  (1814) 
by Adelbert von Chamisso


I.
[edit]

Suenter in viadi sin la mar ch’è bain stà fortunà, ma per mai fitg stentus, avain nus finalmain cuntanschì il port. Apaina sbartgads, hai jau chargià a mamez mias set chaussas si dies; e ma fultschond tras las massas da glieud sun jau ì en l’emprima simpla chasetta, davant la quala jau hai vis a pender ina tavla. Jau hai dumandà suenter ina chombra, il servitur m’ha contemplà da chau a pe e m’ha manà si sut il tetg. Jau hai fatg purtar aua frestga e supplitgà da nudar exactamain, nua che jau chattia signur Thomas John: – «Avant la porta nord, l’emprima chasa da champagna da la vart dretga, ina chasa gronda e nova, da marmel cotschen ed alv cun bleras colonnas.» Bun. – Igl era anc temp, jau hai dalunga avert mes fasch, hai prendì ora mes tschop nair cuntschà da nov, sun ma vestgì proper cun mia meglra vestgadira, hai mess en satg la brev da recumandaziun e sun immediat ma mess en viadi tar l’um che ma dueva esser gidaivel tar mias modestas speranzas.

Suenter esser muntà la lunga Via nord ed avair cuntanschì il portal, hai jau bainprest vis a splendurar las colonnas tras il verd – «qua pia», hai jau pensà. Cun mes fazielet hai jau sfruschà giu la pulvra da mes pes, hai drizzà mes faziel da culiez ed hai tratg en num da Dieu vi dal scalin. L’isch è s’avert. En il suler sun jau vegnì interrogà da rudent, ma il portier m’ha la finala fatg annunziar ed jau hai gì l’onur da vegnir clamà en il parc, nua che signur John – sa divertiva cun ina pitschna societad. Jau hai immediat enconuschì l’um vi da la glischur da sia considerabla cuntentezza da sasez. El m’ha retschavì fitg bain – sco in ritg in pover diavel –, è schizunt sa drizzà vers mai, senza però volver il dies a l’ulteriura societad, e m’ha prendì or da maun la brev che jau al hai purschì. – «Schia! da mes frar, jau n’hai daditg betg pli udì novas dad el. El vegn bain ad esser saun? – Là», ha el cuntinuà sa drizzond a la societad senza spetgar la resposta, ed ha mussà cun la brev sin ina collina, «là lasch jau eriger il nov edifizi.» El ha rut il sigil, ma betg interrut il discurs, il qual è vegnì manà sin il tema ritgezza. «Tgi che na posseda betg almain in milliun», ha el manegià, «quel è, ma perdunai il pled, in canagl!» «Pelvaira!», hai jau exclamà or da mes pli profunds sentiments. Quai al sto avair plaschì, el ha surris en mia direcziun ed ha ditg mussond sin la brev: «Restai qua, char ami, suenter hai jau forsa temp d’As dir tge che jau pens da quest qua». Alura l’ha el mess en satg ed è puspè sa deditgà a la societad. – El ha purschì il maun ad ina giuvna dama, auters signurs èn s’occupads d’autras bellas, tge che sa cunvegniva è sa chattà, ed ins è spassegià vers la collina cun rosas en plaina fluriziun.

Tut a la mitta sun jau palandrà suenter, e quai senza esser enta pes ad insatgi, pertge che nagin’olma na s’occupava pli da mai. La societad era da buna luna, i vegniva ris e fatg bels egls, ins discurriva savens da chaussas levas a moda seriusa e da chaussas seriusas a moda leva, ed il pli tgunsch sa laschava far spass sur d’amis absents e lur relaziuns. Jau era memia ester per chapir bler da quai e memia pensiv e contristà per avair mustgas da schliar tals ligns.

Nus avevan cuntanschì la collina cun ils rosers. La bella Fanny che pareva dad esser la signura dal di vuleva per spir chaprizi rumper sez ina frastga flurinta, ella è sa fatga mal vi d’ina spina e sin ses maun è culà in purpur sco da las rosas pli stgiras. Quest schabetg ha mess en agitaziun l’entira societad. Ins ha tschertgà in plaster englais. In um ruassaivel, satigl, magher, lunghent, sin ils onns che gieva sper mai ed il qual jau n’aveva betg anc percurschì, ha dalunga chatschà il maun en il stretg satg da la vart da ses tschop da taft grisch taglià a la moda veglia francona, ha prendì ora ina pitschna tastga da brevs, ha avert quella e tanschì a la dama cun ina reverenza devota il giavischà. Ella ha retschet quai senza dar l’attenziun al donatur e senza engraziar, la plaja è vegnida enfaschada ed ins ha cuntinuà a chaminar vers la collina, da la quala ins vuleva giudair il vast aspect sur il labirint verd dal parc vers l’ocean infinit.

La vista era propi grondiusa. A l’orizont, tranter la mar stgira ed il blau dal tschiel, è cumparì in punct cler. «Jau dovr in telescop», ha clamà John ed anc avant che la servitud ch’è cumparida sin ses clom è sa messa en moviment, è l’um grisch s’enclinà modestamain, è ì cun il maun en il satg da ses tschop, ha tratg nauadora in bel Dollond ed al ha surdà al signur John. Lez ha immediat tegnì quel davant ses egl ed ha infurmà la societad ch’i sa tractia dal bastiment che saja partì ier, ma che vegnia retegnì tras vents opposts en la vischinanza dal port. Il telescop è ì da maun en maun e betg puspè enavos en quel dal possessur; jau percunter hai guardà plain smirvegl sin l’um, ma dumandond co ch’il grond utensil haja pudì sortir dal pitschen satg; quai na pareva però ad esser dà en egl a nagin ed ins na s’empatschava da l’um grisch betg pli fitg che da mai.

Alura èn vegnids servids refrestgs, ils fritgs ils pli stgars da tut las zonas en ils pli custaivels vaschs. Signur John ha fatg da tutta maniera segns d’onur ed ha drizzà cun questa chaschun per la segunda giada in pled a mai: «Mangiai be, da quai n’avais Vus betg gì sin la mar.» Jau sun m’enclinà, ma senza ch’el avess vis, el discurriva gia cun insatgi auter.

Ins fiss gugent sa mess sin il pastget a la spunda da la collina, en vista a la cuntrada ch’era rasada ora da l’autra vart, ma ins aveva retegnientschas pervi da l’umiditad da la terra. I fiss grondius, ha manegià insatgi or da la societad, sch’ins avess tarpuns tircs, d’als pudair rasar ora qua. Strusch che quest giavisch è stà pronunzià, era l’um cun il tschop grisch gia cun il maun en il satg per trair ora da quel cun gest modest, gea schizunt umilitaivel, in tarpun tirc ordvart ritg ed entessì cun aur. Servients han surpiglià quel sco sche quai stuess esser uschia ed al han rasà ora al lieu giavischà. La societad ha prendì plazza sin quel senza naginas circumstanzas; jau percunter hai puspè guardà tut surprais sin l’um, sin il satg, sin il tarpun ch’era ventg pass lungs e diesch lads ed hai ma sfruschà ils egls betg savend tge che jau duai pensar da tut quai, surtut perquai che nagin n’era da l’avis che quai saja insatge insolit.

Jau avess gugent gì scleriment davart quest um e dumandà tgi ch’el saja. Be che jau na saveva betg a tgi che jau ma duaja drizzar, pertge che jau aveva bunamain anc dapli tema dals signurs servients che dals signurs servids. Finalmain hai jau prendì curaschi e sun m’avischinà ad in giuven um che ma pareva d’esser main nobel ch’ils auters e ch’era stà savens sulet. Jau al hai supplitgà sut vusch da ma dir tgi che quest um servetschaivel saja, là en quest vestgì grisch. – «Quel che vesa ora sco fil suernà ch’è mitschà da la guglia d’in cusunz?» «Gea, quel che stat persul.» – «Quel n’enconusch jau betg», m’ha el dà per resposta e sco per evitar ina pli lunga conversaziun cun mai, è el sa vieut d’in maun ed ha discurrì cun in auter davart chaussas nunimpurtantas.

Il sulegl ha ussa cumenzà a splendurar pli ferm, uschia ch’igl è daventà malempernaivel per las damas. En tun distract e da levsenn ha la bella Fanny tschentà a l’um grisch, il qual, tenor mes savair, nagin n’aveva anc pledentà, la dumonda sch’el na portia betg forsa er cun sai ina tenda? El l’ha respundì cun s’enclinar sco sche quai fiss per el ina grond’onur ed aveva il maun gia en il satg or dal qual jau hai vis a vegnir taila, pitgas, cordas, palocs, ditg curt: tut quai ch’i dovra per la pli grondiusa tenda da recreaziun. Ils giuvens umens l’han gidà a montar ed ella surcuvriva l’entira dimensiun dal tarpun – nagin che n’avess pensà che quai saja insatge extraordinari.

Tut quai ma pareva gia daditg inquietant, gea orribel. E co hai jau lura pir ma stuì sentir vesend el a prender tar il proxim giavisch or da ses satg trais chavals da sella, pelvaira, trais bels gronds nairs cun tut l’urden da sella! – pensa be, per l’amur da Dieu, trais chavals cun sella or dal medem satg dal qual era sortì avant ina tastga da brevs, in telescop, in tarpun tessì da ventg pass lunghezza e diesch pass ladezza ed ina tenda da recreaziun da la medema grondezza cun tut las pitgas ed ils fiers! – Sche jau na ta sincerass betg d’avair vis tut cun mes agens egls, na cartessas ti quai mai e pli mai. –

Cumbain che l’um sez pareva dad esser timid e modest ed ils auters faschevan strusch stim dad el, sche m’inquietava si’apparientscha sblatga, da la quala jau na pudeva betg pli distatgar ils egls, tuttina talmain che jau na la pudeva betg supportar pli ditg.

Jau sun decidì da m’absentar da la societad, quai che ma pareva d’esser fitg simpel considerond la rolla nunimpurtanta che jau giugava en quella. Jau vuleva returnar en la citad, empruvar puspè l’autra damaun la fortuna tar signur John e, sche jau avess gì il curaschi, al dumandar suenter il curius um grisch. – Sch’i ma fiss be reussì da mitschar en questa moda!

Jau era propi gia ma schluità fortunadamain tras ils rosers e da la collina giuadora e ma chattava sin in pastget liber; per tema da vegnir scuvert chaminond tras il pastg enstagl d’ir per via, hai jau guardà enturn cun egliada examinanta. – Co hai jau tschiffà tema vesend a chaminar suenter l’um en il tschop grisch ed a s’avischinar el a mai. El ha immediat prendì giu il chapè ed ha fatg ina profunda reverenza sco che nagin n’aveva anc fatg davant mai. El ma vuleva senza dubi pledentar ed jau na pudeva betg evitar quai, senza esser grop. Jau hai prendì giu il chapè, hai fatg ina reverenza e steva qua be stut en il sulegl cun chau scuvert. Jau al hai guardà plain tema e ma sentiva sco in utschè ch’è vegnì tschiffà d’ina serp. El sez pareva d’esser fitg schenà; el n’ha betg auzà l’egliada, è s’enclina pliras giadas, è vegnì natiers e m’ha pledentà cun vusch brausla e malsegira, pli u main en il tun d’in murdieu.

«Ma veglia il signur perdunar mia insistenza, sche jau ma lubesch da m’avischinar ad el en questa moda nunusitada, ma jau hai ina supplica. Avessas vus la buntad –» – «Ma per l’amur da Dieu, mes signur!», hai jau clamà en mia tema, «tge poss jau bain far per in um, il qual –» Nus essan omadus stads stut e vegnids, sco ch’i m’ha parì, cotschens.

Suenter in mument da silenzi ha el puspè prendì il pled: «Mes signur! Durant il curt temp che jau hai gì il cletg d’esser en vossa vischinanza, hai jau pudì contemplar – ma lubì che jau as di quai uschia – cun in’admiraziun propi indescrivibla la bella, bella sumbriva che Vus bittais stond en il sulegl. E quai succeda bunamain cun in tschert nobel spretsch, senza dar speziala attenziun a questa bella sumbriva qua a Voss pes. Ma perdunai questa impertinenza quasi sfarfatga: ma fissas Vus eventualmain dispost da ma surlaschar questa Vossa sumbriva?»

El ha taschì ed a mai èsi ì enturn en il chau sc’ina roda-mulin. Tge dueva jau bain pigliar a mauns cun la curiusa offerta da ma vulair cumprar mia sumbriva? El sto esser nar, hai jau pensà, ed en in auter tun che ma pareva da sa cunfar meglier cun l’umilitanza da ses tun hai jau pia respundì: «Ai, ai! mes bun ami, n’avais Vus betg avunda cun Voss’atgna sumbriva? Quest qua ma para propi d’esser in affar ordvart curius.» Immediat ha el respundì: «Jau hai en mes satg baininqual chaussa che pudess esser per il signur d’ina tscherta valita; per questa preziusa sumbriva na m’è nagin pretsch memia aut.»

A mai èn puspè idas snavurs pensond al satg ed jau na saveva betg co che jau al aveva pudì numnar bun ami. Jau hai puspè prendì il pled ed hai empruvà cun tutta gentilezza da remediar quai.

«Ma mes signur, perdunai a Voss umilitaivel servient. Jau crai che jau n’As chapeschia betg endretg; mia sumbriva, co la pudess jau be – –» El m’ha interrut: «Jau As supplitgesch be per Vossa lubientscha da pudair auzar sin il flatg si dal plaun questa nobla sumbriva e la prender cun mai; co che jau fatsch quai, è mes quità. Sco cumprova da mia renconuschientscha envers il signur, al surlasch jau la schelta tranter las preziusadads en mes satg: la ragisch da siglir originara, la mandragora magica, il cutrin che returna tar ses patrun, il taler rubadur, la tuaglia che s’emplaina da sezza, l’alruna-portafortuna; ma quai na vegn strusch ad esser tenor voss gust. Forsa plitost il chapè da giavischs da Fortunatus, restaurà e puspè rendì duvrabel; er ina bursa da fortuna sco la sia...»

«La bursa da Fortunatus!», al sun jau dà en il pled. Quant gronda che mia tema pudeva er esser, al eri tuttina reussì da tschiffar tut mes senns cun dir quest unic pled. I m’è vegnì tut sturn e davant mes egls sbrinzlavi sco da ducatas dublas. –

«Veglias be, mes signur contemplar questa bursa e l’empruvar ora.» El ha chatschà il maun en il satg, ha tratg ora ina bursa da grondezza mesauna, bain cusida, fatga da tgirom da corduan e munida cun duas cordas da tgirom, e m’ha surdà quella. Jau hai tschiffà viaden e tratg viadora diesch marenghins e puspè diesch e puspè diesch. Jau al hai spert tegnì vi il maun: «Topp! La fatschenta vala, per questa bursa pudais Vus avair mia sumbriva.» El ha dà il maun, è immediat sa mess en schanuglias davant mai e cun in inschign admirabel ha el schlià bufatgamain dal pastg mia sumbriva – dal chau als pes –, l’ha prendì si da plaun, rudlà ensemen e faudà e chatschà a la fin en satg. El è sta si, ha anc fatg ina giada in enclin davant mai ed è alura sa retratg vers il roser. I ma para sco sche jau al avess udì a rir là da bass per sasez. Jau però hai tegnì la bursa vi da las cordas, dapertut enturn mai era il mund plain glischur ed jau n’era anc betg vegnì tar mamez.

II.
[edit]

Finalmain sun jau puspè vegnì tar mamez ed hai festinà da bandunar quest lieu, en il qual jau sperava da n’avair da far nagut pli. L’emprim hai jau emplenì mias tastgas cun aur e silsuenter hai jau fermà la corda da la bursa enturn culiez e zuppà la bursa sezza sin mes pèz. Jau sun vegnì da mitschar or dal parc senza ch’insatgi ma vesia, hai cuntanschì il stradun e sun ma mess en via vers la citad. Cura che jau sun chaminà approfundà en patratgs vers la porta, hai jau udì a clamar davos mai: «Giuven um! He! Giuven um! Tadlai tuttina!» – Jau sun ma vieut ed ina veglia dunna m’ha clamà suenter: «Ch’el fetschia be attenziun, il signur, Vus avais pers Vossa sumbriva.» – «Grazia, mammetta!» Jau l’hai bittà vi in marenghin per ses cussegl bainmanegià e sun passà sut las plantas.

Arrivà a la porta hai jau puspè stuì udir da la guardia: «Nua ha il signur laschà sia sumbriva?» e pauc pli tard d’intginas dunnas: «Jesus Maria! il pover uman n’ha nagina sumbriva!» Quai m’ha cumenzà a vilentar, uschia che jau sun ma dà tutta bregia da betg passar en il sulegl. Quai n’ha però betg funcziunà dapertut, per exempel sin la via principala che jau hai stuì traversar l’emprim, e quai per mia disfortuna gist en quel mument ch’ils mattatschs arrivavan or da scola. In smaladi stroli tut gob, jau al ves anc davant mai, ha immediat realisà che mia sumbriva mancava. Cun gronda canera m’ha el tradì a tut ils giuvenots da la via da la periferia da la citad. Quels han immediat cumenzà ad examinar mai cun egliada critica ed a bittar sin mai merda: «Glieud ordinaria aveva per disa da prender cun sai lur sumbriva, cura ch’els passavan en il sulegl.» Per ma dustar dad els, hai jau bittà mauns plains aur tranter els e sun siglì sin ina charrotscha da locaziun, tar la quala m’han gidà olmas commiseraivlas.

Uschespert che jau sun ma chattà persul en la charrotscha rudlanta, hai jau cumenzà a bragir pitras larmas. Sto esser che jau cumenzava gia a far giudizi: en medema moda sco che l’aur surpassia sin terra la muntada dals merits e da las virtids, stoppia la sumbriva vegnir stimada schizunt dapli che l’aur. E tuttina sco che jau aveva unfrì pli baud la ritgezza a mia conscienza, aveva jau uss dà vi mia sumbriva be per aur. Tge pudeva, tge dueva daventar da mai sin terra!

Jau era anc adina tut irrità, cura che la charrotscha è sa fermada davant mia veglia ustaria; jau hai tschiffà tema, m’imaginond che jau vegnia a metter pe en questa miserabla mansarda. Jau hai fatg purtar mias chaussas, hai retschavì il pover fasch cun spretsch, hai bittà vi intgins marenghins ed hai cumandà da manar mai davant il pli nobel hotel. La chasa era situada vers nord, jau n’aveva pia betg da temair il sulegl. Jau hai tramess davent il charrotschier cun aur, hai ma laschà attribuir las meglras chombras che guardavan davantora e sun ma serrà en en quellas, uschespert sco che jau hai pudì.

Tge pensas ti che jau haja fatg sinaquai? – O mes char Chamisso, jau vegn schizunt cotschen da confessar quai davant tai. Jau hai prendì la bursa disfortunada or da mes pèz e cun ina gritta che creschiva en mai sco in incendi flammegiant hai jau stratg or da quella aur ed aur ed aur ed adina dapli aur ed hai bittà quel sin il palantschieu e sun passà suravi ed al hai laschà sclingir ed hai bittà adina dapli metal tar il metal, delectond mes pover cor vi da la glischur ed il tun da quel, e quai fin che jau mez sun crudà stanclentà sin il ritg letg ed hai sfugà plain giudiment en quel e sun ma rudlà sur quel vi. Uschia è passà il di, la saira, jau n’hai betg avert l’isch, e la notg m’ha chattà giaschend sin l’aur e sin quel m’ha superà la sien.

Qua hai jau siemià da tai. Jau hai gì l’impressiun sco sche jau stess davos l’isch da vaider da tia pitschna stanza e vesess tai davent da qua a seser vi da tia maisa da lavur tranter in skelet ed in fasch da plantas setgadas, davant tai eran averts Haller, Humboldt e Linné e sin tes sofa sa chattava in tom Goethe ed il ‹Zauberring›. Jau t’hai observà ditg e mintga object en tia stiva e lura puspè tai, ma ti na ta muventavas betg, ti na tiravas er betg flad, ti eras mort.

Jau sun ma dasdà. I pareva d’esser anc fitg marvegl. Mia ura era stada eri. Jau era sco sturnì ed aveva fom e said; jau n’aveva mangià nagut dapi la damaun passada. Jau hai stuschà davent da mai cun gritta e spretsch quest aur, vi dal qual jau aveva sazià avant curt mes cor balurd; ussa na saveva jau sventiraivlamain betg tge prender a maun cun tut. I na dastgava betg restar uschia giun plaun. – Jau hai empruvà sche la bursa vuless puspè tragutter tut. – Na. Naginas da mias fanestras s’avrivan sur la mar. Jau hai stuì runar tut cun stenta e fadia tar ina gronda stgaffa che sa chattava en in chamberlet e deponer tut lien. Be in pugn plain hai jau laschà star giun plaun. Terminada la lavur, sun jau ma mess tut spussà sin ina sutga da giaschair ed hai spetgà sin che la glieud cumenzia a sa dasdar. Uschespert ch’igl è stà pussaivel, hai jau fatg purtar da mangiar ed hai clamà suenter l’ustier.

Jau hai discutà cun quest um, en tge moda che jau veglia drizzar en mes dachasa. Sco servitur persunal m’ha el cusseglià in tschert Bendel, il qual m’ha immediat persvas tras sia fisionomia fidaivla e plain chapientscha. E propi èsi stà el a m’accumpagnar dapi lura cun pleds confortants tras mia vita sventirada ed a gidar mai a supportar mia greva sort. Jau hai passentà l’entir di en mias chombras cun famegls, chalgers, cusunzs e commerziants senza patrun, jau sun ma drizzà en ed hai cumprà spezialmain bleras custaivladads e diamants, be per dumagnar davent in pau da la gronda quantitad dad aur che jau aveva spargnà. Ma i na ma pareva betg sco sch’il grond mantun pudess vegnir pli pitschen.

Areguard mia situaziun aveva jau entant ils pli gronds dubis e temas. Jau na gughegiava betg da far in pass or da mes isch e laschava envidar la saira quaranta chandailas da tschaira en mia sala, avant che jau passava or dal stgir. Cun snavur ma regurdava jau da la terribla scena cun ils mattatschs da scola. Jau sun ma decidì, quant curaschi ch’i dueva er duvrar latiers, d’anc examinar ina giada l’opiniun publica. – Igl era da quel temp clerglina. Tard la saira hai jau tratg en in vast mantè, hai tratg il chapè profund en fatscha e sun ma schluità, tremblond sco in malfatschent, or da chasa.

Spargna a mai, mes char ami, la vargugna d’anc stuair repeter ina giada tut quai che jau hai stuì suffrir. Las dunnas han savens exprimì la gronda cumpassiun che jau hai sveglià en ellas. Lur remartgas n’han perfurà mi’olma betg main che las giomias da la giuventetgna ed il spretsch superbi dals umens, surtut da quels corpulents che bittavan sezs ina lada sumbriva. Ina bella e graziusa mattatscha ch’accumpagnava, sco ch’i pareva, ses geniturs che guardavan precautamain per terra, ha casualmain drizzà ses egls glischants sin mai. Ella è sa spaventada vesaivlamain s’accurschend ch’i ma mancava la sumbriva, ha zuppà sia bella fatscha davos il vel ed è passada sperasvi senza dir pled.

Jau n’hai betg supportà pli ditg questa tortura. Flums ensalads èn culads or da mes egls e cun in cor taglià permez sun jau ma retratg tut a balluccond en il stgir. Jau hai stuì ma tegnair vi da las chasas per segirar mes pass ed hai cuntanschì be plaun e tard mi’abitaziun.

Jau hai passentà la notg senza clauder egl. L’autra damaun è mes emprim quità sta quel, da laschar tschertgar dapertut suenter l’um en il mantè grisch. Forsa ma reussivi d’al chattar e quant cuntent fiss jau, sch’er el s’enriclass, gist sco jau, d’avair fatg questa fatschenta tgutga. Jau hai fatg cumparair davant mai Bendel che pareva da posseder rutina ed inschign ed al hai descrit precisamain l’um en il possess dal qual sa chattia in stgazi, senza il qual la vita ma saja ina paina. Jau al hai numnà il temp ed il lieu nua che jau al aveva vis; al hai descrit tut quels ch’eran preschents ed hai anc agiuntà quests segns: el duaja s’infurmar precisamain suenter in telescop da Dollond, suenter in tarpun tirc entessì cun aur, suenter ina tenda da recreaziun pumpusa e finalmain suenter ils stalluns nairs, l’istorgia dals quals objects tutgia ensemen – senza savair precis co – cun quella da l’um misterius ch’haja parì a tuts nunimpurtant, ma l’apparientscha dal qual haja destruì il ruaus e la fortuna da mia vita.

Suenter avair finì da discurrer, hai jau manà natiers la pli gronda chargia d’aur che jau era bun da purtar ed hai anc mess vitiers pedras preziusas e giuvels per augmentar la valur. «Bendel», hai jau ditg, «quest qua avra bleras portas e renda pussaivel bler da quai che pareva nunpussaivel; na sajas betg ranver cuntut, mabain va e delectescha tes signur cun novitads, sin las qualas ruaussan tut sias speranzas.»

El è ì davent. Pir tard è el returnà e tut trist. Nagin da la glieud dal signur John e nagins da ses giasts, ils quals el aveva interrogà mintgin, na sa regurdava er be in zichel da l’um cun il tschop grisch. Il nov telescop era qua e nagin na saveva danunder che quel era vegnì; il tarpun e la tenda eran anc rasà ora e tschentà si sin la medema collina, ils famegls han ludà la ritgezza da lur signur e nagin na saveva danunder che questas novas custaivladads al sajan crudadas tiers. El sez aveva plaschair londervi ed igl al empurtava pauc ch’el na saveva betg danunder ch’el aveva tut quai. Ils chavals sa chattavan en las stallas dals giuvens signurs ch’eran chavaltgads sin els ed els han ludà la generusadad dal signur John ch’als aveva regalà lez di. Tant sun jau vegnì a savair dal raquint detaglià da Bendel, il qual ha, er senza il success giavischà, retschet mes laud bain merità per sia gronda premura e fervenza. Tut deprimì al hai jau fatg segn da ma laschar persul.

«Jau hai», ha el cuntinuà, «dà giu rapport a mes signur areguard la fatschenta ch’al steva il pli fitg a cor. I ma resta da drizzar ora il messadi che jau hai retschet oz en damaun d’insatgi che jau hai entupà davant isch, cura che jau steva gist per exequir l’incumbensa che ma dueva gartegiar uschè mal. Ils agens pleds da l’um èn stads: ‹Schai al signur Peter Schlemihl ch’el na ma vegnia betg pli a vesair qua, damai che jau giaja vi sur mar ed in vent favuraivel ma clomia gist en quest mument al port. Ma suenter il decurs d’in onn vegnia jau ad avair l’onur d’ir mez tar el a proponer in’autra fatschenta ch’al vegn lura forsa ad esser d’engrà. Ma recumandai servetschaivlamain ed al drizzai or mes pli cordial engraziament.› Jau al hai dumandà tgi ch’el saja, ma el ha ditg che Vus al enconuschias gia.»

«Co guardava l’um ora?», hai jau dumandà plain presentiment. E Bendel m’ha descrit l’um en il tschop grisch tratg per tratg, pled per pled sco ch’el aveva descrit avant en ses raquint l’um suenter il qual el era s’infurmà.

«Sventirà!», hai jau sbragì tut or da senn, «quai era gea el sez!» Ed el ha cun ina giada realisà – «Gea, quai era propi el!», ha el exclamà tut spaventà, «ed jau tschorventà, jau tgutg, n’al hai betg enconuschì, n’al hai betg enconuschì e tradì mes signur!»

Bragind pitras larmas ha el cumenzà a far a sasez las pli nauschas reproschas e la desperaziun en la quala el sa chattava ha er sveglià mia cumpassiun. Jau al hai consolà, al hai sincerà repetidamain che jau na mettia insumma betg en dumonda sia fidaivladad ed al hai ladinamain tramess al port per suandar tant sco pussaivel ils fastizs da l’um misterius. Ma lezza damaun eran partids blers bastiments ch’eran stads sfurzads da spetgar en il port pervi da vents disfavuraivels e tuts en autras direcziuns e destinads per differentas costas e l’um grisch è stà sparì senza fastizs, gist sco ina sumbriva.

III.
[edit]

Tge servissan alas a quel ch’è rentà ferm vi da chadainas da fier? El stuess tuttina desperar, e forsa anc pli snuaivlamain. Lunsch davent da tut confiert uman giascheva jau sper mes aur, sco Fafnir sin ses stgazi, ma mes cor n’al desiderava betg, mabain al smaladiva sco raschun per la quala jau era separà da tutta vita. Tgirond tut sulet mes stgir secret, aveva jau tema dal pli davos da mes famegls, al envilgiond però a medem temp, pertge ch’el aveva ina sumbriva, el dastgava sa laschar vesair en il sulegl. Sulet e plain tristezza hai jau passentà en mias chombras ils dis e las notgs e la grevadetgna ha prendì possess da mes cor.

Anc in sa fascheva però gronds quitads davant mes egls. Mes fidaivel Bendel na smetteva betg da sa marterisar cun reproschas mittas ch’el haja fatg maldiever da la confidenza da ses buntadaivel signur e betg enconuschì quel, suenter il qual el era vegnì tramess e cun il qual mes pover destin stueva senz’auter esser collià stretgamain. Jau n’al hai però betg pudì dar la culpa d’insatge, mabain hai vis en quest schabetg la natira fabulusa dal nunenconuschent.

Per far tut il pussaivel, hai jau tramess ina giada Bendel cun in custaivel anè plain brigliants tar il pli famus pictur da la citad, il qual jau hai fatg envidar da vegnir a ma visitar. El è arrivà, jau hai fatg s’allontanar mia glieud, hai serrà l’isch, sun ma plazzà sper l’um e suenter avair ludà ses art hai jau cumenzà a discurrer cun cor grev da la chaussa, per la quala jau al aveva laschà vegnir, e quai betg senza al avair fatg empermetter ordavant solennamain da tegnair per sai il secret.

«Signur professer», hai jau cuntinuà, «As fissi bain pussaivel da dissegnar ina sumbriva faussa ad in pover uman, il qual ha pers disgraziadamain si’atgna sumbriva?» – «Vus manegiais ina sumbriva sco ch’ella vegn bittada cura ch’insatgi sa trategna al sulegl?» – «Precis quella manegel jau.» – «Ma», m’ha el dumandà vinavant, «tras tge malinschign, tras tge negligientscha ha el bain pudì perder sia sumbriva?» – «Co che quai ha pudì capitar n’è tuttavia betg d’impurtanza, ma be tant», hai jau dà da crair cun tutta impertinenza: «En Russia, nua ch’el ha fatg in viadi l’enviern passà, è sia sumbriva schelada ina giada cura ch’igl era terriblamain fraid en tala moda vi dal fund ch’el n’è betg pli stà bun da la rabitschar davent.»

«La sumbriva faussa che jau fiss bun da malegiar», ha respundì il professer, «fiss tuttina be da tala guisa ch’el la stuess puspè perder cun far il pli pitschen moviment – quai tant pli sch’insatgi è be fermà uschè flaivel vi da si’atgna sumbriva innata sco quai ch’i resorta da voss raquint. Tgi che n’ha nagina sumbriva na duai betg ir al sulegl, quai è il pli raschunaivel e segir.» El è stà en pe ed è s’allontanà, bittond sin mai in’egliada penetranta, la quala la mia n’è betg stada buna da supportar. Jau sun crudà sin mia pultruna ed hai zuppentà mia fatscha davos mes mauns.

Uschia m’ha chattà Bendel cura ch’el è entrà. El ha vis la suffrientscha da ses signur e vuleva sa retrair silenziusamain e cun tut respect. Jau hai guardà si – jau gieva a smerscha sut il pais da mia tribulaziun, jau la stueva confidar. «Bendel», al hai jau clamà, «Bendel! Ti incumparabel! Ti che vesas e respectas mia suffrientscha, ti che na paras betg da la vulair spiunar suenter, mabain prendas part a moda quieta e pietusa, ve tar mai, Bendel, e sajas quel ch’è il pli datiers da mes cor. Mes stgazis d’aur n’hai jau betg serrà davant tai ed uss na vi jau betg serrar ils stgazis da mia tristezza. – Bendel, na ma banduna betg. Bendel, ti vesas co che jau sun ritg, generus e buntadaivel e ti pensas ch’il mund ma stuess glorifitgar. Ma ti vesas co che jau guntgesch il mund e ma zup da quel. Bendel, il mund ha derschà sur da mai e m’ha stgatschà e forsa ch’er ti vegns a volver il dies a mai, sche ti vegns a savair mes sgarschaivel misteri. Bendel, jau sun ritg, generus, buntadaivel ma – oh Dieu! – jau n’hai nagina sumbriva!» –

«Nagina sumbriva?», ha il bun giuven exclamà plain tema e las cleras larmas al èn curridas or dals egls. «Pauper mai che jau sun naschì per servir ad in signur senza sumbriva!» El ha taschì ed jau hai tegnì mia fatscha en mes mauns. –

«Bendel», hai jau agiuntà tard e tremblond, «ussa has ti mia confidenza, ussa pos ti ir e tradir tut. Va e dà perditga cunter mai.» – El pareva d’avair in grev cumbat cun sasez, finalmain è el crudà per terra davant mai ed ha tschiffà mes maun, il qual el ha bagnà cun sias larmas. «Na», ha el exclamà, «possia il mund pensar tge ch’el veglia, jau na sai e na vi betg bandunar mes buntadaivel signur pervi da la sumbriva. Jau vegn ad agir gist e betg scort, jau vegn a restar tar Vus, jau As vegn ad emprestar mia sumbriva, jau As vegn a gidar nua che jau sai e nua che jau na sai betg, vegn jau a bragir cun Vus.» Jau sun ma bittà enturn culiez ad el, tut stut d’ina tala tenuta nunspetgada; pertge che jau era persvas ch’el na fetschia quai betg per aur.

Dapi lura èn mes destin e mia moda da viver sa midads in pau. I na sa lascha betg exprimer cun quanta premura Bendel era bun da zuppentar mia menda. Dapertut era el davant mai e cun mai, el preveseva tut, fascheva adina preparativas e là nua ch’il privel smanatschava nunspetgadamain, ma cuvriva el svelt cun sia sumbriva, pertge ch’el era pli grond e ferm che jau. Uschia hai jau puspè ristgà dad ir tranter la glieud ed hai cumenzà a giugar ina rolla en il mund. Jau hai bain stuì far finta areguard bleras atgnadads e lunas. Quellas stattan però bain al ritg ed uschè ditg che la vardad pudeva be restar zuppada, hai jau giudì tut l’onur ed il respect che tutgavan a mes aur. Uschia hai jau er spetgà cun dapli calma sin la visita dal nunenconuschent misterius ch’era vegnida empermessa suenter il decurs d’in onn.

Jau sentiva bain che jau na dastgava betg ma trategnair pli ditg al lieu nua ch’ins m’aveva gia vis senza sumbriva e nua che jau pudeva tgunschamain vegnir tradì. Er n’hai jau betg pudì emblidar quant umiliant che jau era ma mussà tar signur John ed igl era quai ina regurdanza pesanta. Pia vuleva jau be far qua in’emprova per pudair passar si insanua auter a moda pli leva e plain fidanza. Ma i dueva sa dar insatge che m’ha rentà in temp vi da mia luschezza – quella furma numnadamain il lieu a l’intern da l’uman nua che l’ancra tschiffa il pli tgunsch fund.

Precis la bella Fanny, la quala jau hai puspè entupà al terz lieu, m’ha regalà – senza sa regurdar d’insumma m’avair vis insacura – intgina attenziun, pertge che uss aveva jau umor ed intelletg. – Cura che jau discurriva, tadlav’ins cun attenziun ed jau na sai mez betg co che jau aveva emprendì l’art da manar il discurs uschè tgunsch e bain. L’impressiun che jau pareva d’avair fatg sin la bella ha fatg da mai precis quai ch’ella desiderava, numnadamain in nar, ed jau la suandava dapi lura cun milli stentas tras sumbrivas ed enten far notg, e quai nua che jau be pudeva. Jau era vanitus avunda da vulair far perder ella il chau suenter mai ed i na ma reussiva nunpussaivel da ma sdrappar quest’aivrezza or dal chau e la manar en il cor.

Ma pertge ta duai jau repeter per lung e per lartg l’istorgia pli che ordinaria? – Ti sez ma l’has raquintà savens avunda d’autras persunas d’onur. Al vegl e bain enconuschent gieu, en il qual jau aveva surpiglià prusamain ina rolla ordvart triviala, è però s’unida ina catastrofa da tut agen gener, e quai surprendentamain tant per mai sco er per ella e per tuts.

Sco jau aveva per disa da far, era sa radunada ina bella saira ina societad en in curtin. En ina tscherta distanza dals ulteriurs giasts spassegiava jau cun la signura bratsch en bratsch, ma sfadiond da l’impressiunar cun ina u l’autra frasa. Ella guardava onestamain davantgiu e replitgava bufatgamain cura che jau la strenscheva il maun. Qua è cumparida andetgamain davos nus la glina tranter ils nivels – ed ella ha vis a crudar davant sai be sia sumbriva. Plain snuizi ha ella guardà sin mai ed alura puspè per terra, sperond da chattar adagur mia sumbriva. Tut quai che gieva ad ella tras il chau en quel mument s’exprimiva a moda uschè singulara en sia tschera che jau avess pudì rir dad aut, sch’i na ma fiss betg ì snavurs.

Jau l’hai laschà crudar or da mia bratscha en svaniment, sun currì sco ina frizza tras ils giasts spaventads, hai cuntanschì la genna, sun siglì sin l’emprima charrotscha che spetgava là e sun returnà en prescha en la citad, nua che jau aveva laschà questa giada per mia disfortuna il Bendel precaut. Vesend mai ha el tschiffà tema, ma in pled al ha bastà per esser orientà. Giu dal flatg han ins fatg vegnir chavals da posta. Jau hai prendì cun mai be in da mes servients, in vair furbaz cun num Rascal, il qual era sa distinguì tras si’agilitad e che na pudeva savair nagut da quai ch’era succedì oz. Anc quella notg hai jau fatg trenta miglias. Bendel è restà enavos per schliar la chasada, reparter aur e ma trametter suenter il pli necessari. Cura ch’el m’ha cuntanschì l’auter di, sun jau ma bittà en sia bratscha ed al hai engirà betg forsa da far naginas tuppadads pli, mabain be dad esser en avegnir pli precaut. Nus avain cuntinuà noss viadi senza interrupziun, sur il cunfin e la muntogna, e pir sin l’autra costa da quella, separada tras l’aut rempar da lezza terra disfortunada, hai jau ma laschà muventar da ruassar dals strapazs supportads en in bogn vischin e pauc frequentà.

IV.
[edit]

Jau vegn a stuair passar en mes raquint svelt sur in temp vi, tar il qual jau restas gugent pli ditg, sche jau fiss be abel da clamar en memoria ses spiert viv. Ma la colur ch’al ha dà a ses temp vita e che fiss er be ella abla d’al laschar reviver, è sa stidada en mai. E sche jau emprov da puspè chattar en mes pèz quai che quella ha elevà a ses temp a moda uschè pussanta, las dolurs, la ventira, il deliri pietus, – sche pitg jau adumbatten vi d’in grip che conceda nagina funtauna viva pli ed il Dieu m’ha bandunà. Quant diversamain ch’el guarda oz sin mai, quest temp passà! – Jau dueva giugar là en il bogn ina rolla eroica; ma mal preparà ed in noviz sin la tribuna, sun jau m’inamurà giu dal flatg en in pèr egls blaus. Ils geniturs, manads en errur dal gieu, fan tut il pussaivel per manar bainspert ad ina buna fin la fatschenta e la burlesca cumina dueva ir a finir en ina beffegiada. E quai è tut, tut! – Quai ma para ridicul e disgustant ed a medem temp èsi terribel che jau poss pensar oz uschia da quai che ma pareva da lez temp uschè ritg e grond e ma rendeva indescriviblamain losch. Mina, tuttina sco che jau hai spons larmas lezza giada cura che jau t’hai pers, uschia bragel jau er uss d’avair pers tai en mes intern. Sun jau vegnì uschè vegl? – O povra raschun! Jau desideresch mo anc ina pulsada da lez temp, mo in mument da lez deliri, – ma na! solitari ma mov jau sin l’auta, vida mar da tes diluvi amar e sun gia daditg vegnì spons or dal davos buccal da la diala dal schampagn!

Jau aveva tramess ordavant Bendel cun intgins satgs plain aur per ma laschar endrizzar en la citadina in’abitaziun tenor mes basegns. El aveva rasà ora là blers daners ed era s’exprimì in pau vag davart il nobel signur al qual el servia, pertge che jau na vuleva betg vegnir numnà, quai ch’ha fatg vegnir la buna glieud sin curius patratgs. Apaina che mia chasa era pronta per mia retschavida, è Bendel puspè returnà tar mai per ma manar vi là. Nus ans essan mess sin via.

Pressapauc in’ura davent dal lieu, sin in plaun sulegliv, ans è vegnida bloccada la via tras ina fulla ch’era ornada a moda festiva. La charrotscha è sa fermada. Ins udiva musica, suns dals zains e sajets da chanuns; ed in ferm viva ha strasunà tras l’aria. Davant la porta da la charrotscha è cumparì in chor da verginas en vestgids alvs. Ellas eran ina pli bella che l’autra, ma en congual cun l’ina disparivan tut tschellas sco las stailas da la notg davant il sulegl. Ella è cumparida or da la retscha da sias soras. Quest esser grond e grazius è stà schenadamain en schanuglias davant mai, m’offrind sin in plimatsch da saida in tschupè furmà d’arbajas, frastgas d’uliva e rosas. Ella ha ditg in pèr pleds da maiestad, veneraziun e charezza, dals quals jau n’hai betg chapì il senn, ma ils quals han entusiasmà mi’ureglia e mes cor cun lur tun d’argient plain magia. I ma pareva sco sche quest’apparientscha celestiala fiss gia passada ina giada davant mai vi. Il cor ha cumenzà a chantar il laud d’in bun retg e la ventira da ses pievel.

E questa represchentaziun, mes bun ami, ha gì lieu amez il sulegl! – Ella steva anc adina en schanuglias dus pass davant mai ed jau, senza sumbriva, na pudeva betg surmuntar il foss e crudar en schanuglias davant l’anghel. Oh, tge n’avess jau betg dà en quest mument per ina sumbriva! Jau hai stuì zuppentar mes turpetg, mia tema, mia desperaziun en il pli profund chantun da mia charrotscha. La finala ha Bendel prendì enta maun la chaussa per mai. El è siglì da l’autra vart or da la charrotscha, jau al hai anc clamà enavos ed al hai purschì or da mia trucla che jau aveva gist per maun ina curuna ornada ritgamain cun diamants, la quala avess atgnamain duì ornar la bella Fanny. El è s’avischinà ed ha discurrì en il num da ses signur, il qual ni possia ni veglia acceptar talas onurs. I stoppia sa tractar qua d’ina errur; ma ins admettia tuttina l’engraziament a la buna glieud da la citad per lur buna veglia. Sinaquai ha el auzà si il tschupè che vegniva purschì ed ha tschentà en ses lieu il rintg cun ils brigliants. Alura ha el purschì a la bella vergina cun tut respect il maun per star en pe ed ha fatg sa retrair cun in segn ils spirituals, il magistrat e tut las deputaziuns. Nagin n’è pli vegnì retschavì. El ha fatg segn al pievel da sa sparter e da far plazza als chavals ed è puspè siglì en la charrotscha. Ed en plain galop ha il viadi cuntinuà sut in portal entretschà da feglia e flurs ora vers la citad, entant ch’ils chanuns sajettavan d’in cuntin. – La charrotscha è sa fermada davant la chasa. Jau sun spert currì vers l’isch, ma fultschond tras la massa ch’era vegnida clamada dal desideri da ma vesair. Il pievel ha clamà viva sut mia fanestra ed jau hai laschà plover or da quella ducatas dublas. La saira è la citad vegnida illuminada aposta.

Ed jau na saveva anc adina betg tge che quai aveva da muntar e per tgi che jau vegniva tegnì. Jau hai tramess Rascal a s’infurmar. El è vegnì a savair ch’ins haja gì segiras novas ch’il bun retg da la Prussia viageschia sut il num d’in cont tras il pajais; co che mes adjutant saja vegnì enconuschì e co che quel haja tradì sasez e mai; e quant grond ch’il plaschair saja la finala stà, suenter esser segirs d’avair mai al lieu sez. Ed ins ha er consentì ch’i saja stà fallà da scuvrir memia andetgamain il misteri, essend che jau veglia evidentamain viagiar strictamain incognito. Ma jau als haja admonì a moda uschè graziusa e vegnia segir a pudair perdunar a lur bun cor.

A mes lumpazi ha quai parì talmain divertent ch’el ha da sia vart fatg cun pleds smanatschants il pussaivel da tegnair per il mument la glieud en lur buna fai. El m’ha rapportà a moda ordvart comica davart il succedì e vesend che quai m’ha divertì, è el schizunt sa producì davant mai cun la nauschezza ch’el aveva commess. – Èsi necessari da confessar? En il zuppà hai tuttina ma plaschì da vegnir tegnì, e saja quai er be uschia, per il regent onurà.

Per la proxima saira hai jau fatg preparar ina festa sut las plantas che devan sumbriva al spazi davant mia chasa ed envidar a quella l’entira citad. Grazia a la forza misteriusa da mia bursa, a la premura da Bendel ed al talent d’improvisar da Rascal èsi schizunt reussì da gudagnar cunter il temp. Igl è propi stà surprendent da vesair co che tut è s’arranschà uschè ritg e bel entaifer las paucas uras ch’èn stadas a disposiziun. En tge splendur ed abundanza che tut sa preschentava! Ed er l’illuminaziun era endrizzada e repartida a moda uschè prudenta che jau ma sentiva dal tuttafatg segir. I na m’è restà nagut da trair endament; jau hai be pudì ludar mes servients.

Igl ha cumenzà a far saira. Ils giasts èn cumparids e m’èn vegnids preschentads. Ins ha evità da duvrar il titel da maiestad; plain respect ed umilitanza vegniva jau uss numnà il signur cont. Tge dueva jau far? Jau hai ma laschà plaschair il cont ed hai gì num da qua davent cont Peter. Entamez la fulla festiva desiderava mi’olma da vesair be ina suletta persuna. Pir tard è ella cumparida, ella che era e purtava la curuna. Ella suandava onestamain ses geniturs e na pareva betg da savair ch’ella saja la pli bella. I m’èn vegnids preschentads il signur maister selvicultur, sia dunna e sia figlia. Als vegls sun jau stà bun da dir bler empernaivel e liant; davant la figlia sun jau però stà sco in mattatsch ch’ha survegnì in lavachau e n’hai betg rabitschà ora in pled. Finalmain l’hai jau supplitgà balbegiond d’onurar la festa cun exercitar durant quella l’uffizi, il segn dal qual orneschia ses chau. En in tun timid e cun’egliada commuventanta ha ella supplitgà da vegnir schanegiada; ma pli timid davant ella ch’ella sezza, hai jau, sco emprim subdit, fatg davant ella cun grond respect ina profunda reverenza, ed il segn dal cont è stà per tuts in cumond, al qual mintgin ha dà cun plaschair suatientscha. Sia maiestad, purezza e grazia ha procurà ensemen cun sia bellezza per ina festa grondiusa. Ils ventiraivels geniturs da Mina han pensà che lur uffant saja vegnì elevà be en lur onur; ed jau mez ma chattava en in’extasa indescrivibla. Tut ils giuvels che jau aveva cumprà per vegnir liber da l’aur pesant, tut las pierlas e tut ils diamants hai jau fatg metter en duas cuppas cun viertgel. En num da la regina hai jau laschà circular quellas a maisa tranter sias cumpognas e tut las damas. Ed en il fratemp vegniva bittà senza interrupziun aur sur las saiv ora tar il pievel giubilant.

L’autra damaun m’ha Bendel fatg da savair ch’il suspect ch’el aveva gì dapi daditg envers la sinceradad da Rascal saja sa verifitgà. El haja defraudà ier entirs satgs plain aur. «Lain cuir», hai jau respundì, «al pover stroli ses pitschen butin. Jau dun gugent a tuts a moda generusa, pertge betg er ad el? Ier ha el, gea han tut las novas persunas che ti m’has procurà, servì undraivlamain; plain plaschair m’han els gidà da celebrar ina ventiraivla festa.»

Nus n’avain betg pli tratg a strada quai. Rascal è restà l’emprim da mia servitid, Bendel però era mes ami e mia persuna da confidenza. Quel era s’endisà da resguardar mia ritgezza sco inexauribla ed el na spiunava betg suenter las funtaunas da quella. Anzi ma gidava el en mes senn a stgaffir chaschuns d’al demonstrar e da sfarlattar aur. Da l’ominus nunenconuschent, quest um pallid che gieva tut a la mitta, saveva el be tant: Jau possia be vegnir liberà dad el da la smaladicziun che giaschia sin mai ed haja tema dad el, sin il qual ruaussia mia suletta speranza. Dal reminent saja jau persvas ch’el ma possia chattar dapertut ed jau el nagliur, e perquai haja jau smess tutta retschertga invana, spetgond sin il di ch’era vegnì empermess.

La pumpa da mia festa e mes cumportament a chaschun da quella han l’emprim affirmà ils abitants da la citad en lur opiniun oriunda. Igl è però bainprest sa mussà or da las gasettas che l’entir viadi fabulus dal retg da la Prussia na saja nagut auter ch’ina fama nunfundada. Ma damai che jau era gia numnà retg, stueva jau tuttavia restar in retg, e quai bainchapì in dals pli ritgs e roials ch’i pudeva be dar. Be ch’ins na saveva betg propi tgenin. Il mund n’ha mai gì motiv da sa lamentar da mancanza da monarcs ed il pli pauc en noss dis; la buna glieud che n’aveva anc mai vis in cun agens egls ha supponì baud quel, baud l’auter – ed il cont Peter è adina restà quel ch’el era. –

Ina giada è cumparì tranter ils curants in commerziant ch’aveva fatg bancrut per s’enritgir; quel giudeva la stima da tuts e bittava ina lada, cumbain in pau fustga sumbriva. El vuleva exponer qua per spir regl da pumpa la facultad ch’el aveva s’accumulà ed igl al è schizunt vegnì endament da vulair concurrer cun mai. Jau hai fatg onur a mia bursa ed hai bainbaud gì il pauper diavel uschè lunsch ch’el ha, per spendrar sia reputaziun, danovamain stuì far bancrut e trair sur la muntogna. Uschia sun jau vegnì liber dad el. – Jau hai pelvaira fatg blers battafieus e pultruns en questa regiun!

Malgrà tut la pumpa roiala e la sfarlattanza tras la quala jau ma suttametteva tut, viveva jau en mia chasa a moda fitg simpla e retratga. Jau aveva prendì per regla la pli gronda precauziun; sut naginas circumstanzas na dastgava nagin auter che Bendel metter pe en las chombras, en las qualas jau abitava. Uschè ditg ch’il sulegl splendurava restava jau serrà en cun el en là ed igl aveva num: il cont lavura en ses cabinet. En connex cun questas lavurs stevan ils numerus curiers che jau trametteva e retschaveva per mintga piculezza. – Be la saira sut mias plantas beneventava jau societads, ubain en mia sala ch’era illuminada ritgamain e cun inschign tenor las indicaziuns da Bendel. E sche jau sortiva, observà da Bendel cun egls dad Argus, sche fascheva jau quai be per ma render en il curtin dal selvicultur per amur dad ella. Pertge ch’il pli profund desideri da mia vita era mi’amur.

O mes bun Chamisso, jau sper che ti n’hajas anc betg emblidà tge ch’amur è! Jau ta lasch qua bler da cumplettar. Mina era propi in amiaivel, bun e pietus uffant. Jau aveva lià si’entira fantasia vi da mai; en sia modestadad na saveva ella betg co ch’ella aveva merità che jau guardava be sin ella. Ed ella ha remunerà amur cun amur, e quai cun tut la forza giuvenila d’in cor innocent. Ella amava sco ina dunna, unfrind sasezza dal tuttafatg; ella emblidava sasezza, sa sacrifitgava be a quel ch’era sia vita, era senza quitads e schizunt sch’ella fiss sezza ida en malura, ditg cun in pled: ella charezzava propi. –

Jau però – o tge terriblas uras, propi terriblas! e tuttina degnas che jau las clomia enavos – hai savens bragì vi dal pèz da Bendel, suenter esser ma revegnì da l’emprima aivrezza, passentada quasi senza schientscha, ed avend guardà cun egliada severa sin mamez, il qual jau – senza sumbriva e ruinond quest anghel cun in egoissem malizius – aveva engulà quest’olma pura e lià vi da mai cun engion! Baud sun jau ma decidì da tradir mamez ad ella; baud ma hai jau engirà sontgamain da ma far liber dad ella e da scappar; ed alura hai jau puspè laschà siglir las larmas ed hai ponderà cun Bendel co che jau la veglia visitar la saira en il curtin dal selvicultur. –

Per auters temps hai jau fatg a mamez grondas speranzas concernent la visita dal nunenconuschent grischent che steva per vegnir e bragiva puspè suenter avair empruvà da crair adumbatten londervi. Jau aveva empruvà da calcular il di, il qual jau spetgava da revair il terribel; pertge ch’el aveva ditg suenter in onn ed in di ed jau carteva en ses pled.

Ils geniturs eran buns ed undraivels vegliets che amavan lur sulet uffant. Els èn vegnids surprais da l’entira relaziun, cura che quella existiva gia e na savevan betg tge pigliar a mauns. Pli baud n’avessan els betg siemià ch’il cont Peter pudess er be pensar a lur uffant; ussa amava el schizunt ella ed ella replitgava si’amur. – La mamma era bain loscha avunda da pensar a la pussaivladad d’ina relaziun e d’aspirar ina tala; la sauna raschun dal vegl na laschava percunter betg spazi a talas ponderaziuns. Omadus eran persvas da la purezza da mi’amur – els na pudevan far nagut auter che urar per lur uffant.

I ma vegn en maun ina brev che jau hai anc da Mina da quel temp. – Gea, quai èn ses tratgs! Jau t’al vi scriver giu.

«Jau sun ina flaivla e tgutga mattatscha e pudess ma metter en testa che mes marus – perquai che jau al charez uschè profund, profund – na veglia betg far mal a la povra mattatscha. – Ah, Ti es uschè bun, uschè nundescriviblamain bun. Ma na ma chapescha betg fallà. Ti na ma duais unfrir nagut, na ma duais vulair unfrir nagut; o Dieu! jau ma pudess odiar sche Ti faschessas quai. Na – Ti m’has fatg infinitamain cuntenta, Ti m’has mussà da t’amar. Va be! – Mes destin sa bain ch’il cont Peter na tutga betg a mai, mabain al mund. Jau vi esser loscha sche jau aud: Quai è el stà e quai puspè e quai ha el prestà; qua al hani admirà e là al hani adurà. Guarda, sche jau pens a quai, ta rinfatsch jau da restar tar in simpel uffant, emblidond tes destin. – Va be, uschiglio fa quest patratg anc malcuntenta mai, la quala jau sun, ah! be tras Tai uschè cuntenta, uschè beada. – N’hai jau betg er entretschà en Tia vita ina frastga d’uliva ed in brumbel da rosa sco en il tschupè che jau t’hai dastgà surdar? Jau t’hai en mes cor, marus, n’hajas betg tema d’ir davent da mai – jau vegn a murir, ah! uschè beada uschè nundescriviblamain beada entras tai.» –

Ti pos t’imaginar co che quests pleds ma stuevan tagliar permez il cor. Jau l’hai declerà che jau na saja betg quel ch’ins craja da vesair en mai. Jau saja be in um ritg, ma terriblamain sventirà. Sin mai giaschia ina smaladicziun, la quala duaja esser il sulet misteri tranter ella e mai, perquai che jau n’haja anc betg dà si dal tuttafatg la speranza ch’el possia vegnir snuà. Quai saja il tissi da mes dis: che jau la pudessi trair cun mai en la profunditad, ella che saja la suletta glisch, la suletta ventira, il sulet cor da la vita. Alura ha ella puspè bragì perquai che jau era uschè malcuntent. Ah, ella era plain affecziun, plain buntad! Per cumprar liber mai da be ina larma avess ella, e cun tge beadientscha, unfrì sasezza dal tuttafatg.

Ella era però lunsch davent d’interpretar endretg mes pleds. Ella supponiva ussa che jau saja in prinzi che saja vegnì tutgà d’ina greva smaladicziun, ina persuna en auta posiziun ed onurada, e si’imaginaziun malegiava ses marus en las pli eroicas colurs.

Ina giada l’hai jau ditg: «Mina, il davos di dal proxim mais po decider e midar mes destin – na capita quai betg, sche stoss jau murir, perquai che jau na vi betg far malcuntenta tai.» – Ella ha zuppà bragind ses chau vi da mes pez. «Sa mida tes destin, sche ma lascha be savair che ti sajas cuntent, jau n’hai nagin dretg sin tai. – Es ti disfortunà, sche ma lia vi da tia disfortuna, sinaquai che jau ta gidia a la supportar.» –

«Giuvna, giuvna, prenda enavos quest pled precipità e nunponderà ch’è mitschà da tes levs – ed enconuschas ti ella, questa disfortuna, enconuschas ti ella, questa smaladicziun? Sas ti tgi che tes marus – – tge ch’el –? – Na vesas ti betg a ma snuir davant tai zuppond davant tai quest misteri?» Ella è crudada singluttond davant mes pes ed ha repetì engirond sia supplica. –

Jau sun ma drizzà al maister selvicultur ch’entrava gist ed al hai ditg che jau haja l’intenziun da dumandar l’emprim di dal mais vegnint il maun da sia figlia. Jau ma mettia quest term, perquai ch’i possia capitar fin lura baininqual chaussa che saja buna d’influenzar mes destin. Nunmidaivla saja be mi’amur per sia figlia. –

Il bun um ha tschiffà la detga tema, udind el tals pleds or da la bucca dal cont Peter. El m’è crudà enturn culiez per alura puspè daventar tut confus d’avair sa laschà ir en tala moda. Ussa al èsi vegnì endament da trair en consideraziun quai e tschai; el ha discurrì da dota, da segirezza, da futur per ses uffant amà. Jau al hai engrazià da m’avair regurdà a quai. Jau al hai ditg che jau giavischia da ma stabilir en questa regiun, nua che jau paria da giudair stima e da manar ina vita senza quitads. Jau al hai supplitgà da cumprar en num da sia figlia ils pli bels bains che sajan venals en il pajais e da far assegnar a mai ils pajaments. En questa moda possia in bab servir il meglier a ses uffant amà. – Quai al ha dà blera lavur, pertge che dapertut era gia in ester stà pli spert; el ha sinaquai er be cumprà per radund in milliun.

Che jau al hai occupà cun quai è en sasez stà in pitschen rampign per al far ir davent, sco che jau aveva gia duvrà auters, pertge che jau stoss confessar ch’el era in pau ina mulesta. La buna mamma era percunter in pau surda e betg, sco el, schigliusa sin l’onur da divertir il cont.

La mamma è vegnida natiers e la glieud ventiraivla ha talunà che jau passentia la saira pli ditg cun els. Uss na dastgava jau targlinar nagina minuta pli: jau veseva gia a s’auzar la glina a l’orizont. – Mes temp era a fin. –

L’autra saira sun jau puspè ì tar il curtin da l’ortulan. Il mantè aveva jau tratg lunsch sur il givè, il chapè profund en ils egls, jau sun ì vers Mina. Cura ch’ella ha guardà si e m’ha contemplà, ha ella fatg in moviment cunter veglia. Qua m’è puspè vegnida endament l’apparientscha da quella snuaivla notg, en la quala jau era ma mussà en il clerglina senza sumbriva. Igl era propi ella. Ma m’aveva ella er enconuschì questa giada? Ella era ruassaivla ed approfundada en patratgs – a mai giascheva in immens pais sin il pèz – jau sun stà si da mes sez. Ella è sa bittada cunter mes pèz bragind silenziusamain. Jau sun ì.

Dapi lura l’hai jau chattà savens a bragind ed a mai èsi vegnì pli e pli stgir enturn l’olma; be ils geniturs eran enzugliads en ina beadientscha exaltada. Il di fatal s’avanzava adina dapli, anguschus e stitg sco in nivel d’urizi. La saira avant era arrivada – jau na pudeva strusch pli trair flad. Per precauziun aveva jau emplenì intginas chistas cun aur. Jau sun stà sveglià fin mesanotg. – Qua hai dà l’ura. –

Uss seseva jau qua, l’egliada drizzada sin las lantschettas da l’ura, dumbrond las secundas, las minutas sco stilettadas. Tar mintga canera, tar mintga moviment sun jau siglì si; igl ha cumenzà a far di. Las uras, ina pli pesanta che tschella, han fatg plazza ina a l’autra. Igl è vegnì mezdi, saira, notg. Las lantschettas s’avanzavan, la speranza sfluriva. Igl ha dà las indesch e nagut n’è cumparì, las davosas minutas da la davos’ura èn arrivadas e nagut n’è cumparì, igl ha dà l’emprima, la davosa frida da las dudesch ed jau sun crudà senza speranza en larmas infinitas sin mes letg. L’autra damaun dueva jau – per adina senza sumbriva, dumandar per il maun da mia marusa; in sien plain anguscha m’ha serrà vers la damaun ils egls.

V.
[edit]

Igl era anc baud la damaun, cura che jau sun vegnì sveglià da vuschs che disputavan vivamain en mi’avantchombra. Jau hai gizzà las ureglias. –

Bendel scumandava d’entrar; Rascal engirava solennamain ch’el na prendia encunter nagins cumonds da ses pèr ed insistiva d’entrar en mia chombra. Bendel en sia bainvulientscha ha rendì attent el che tals pleds, per cas ch’els penetrassan fin tar mias ureglias, al pudessan privar d’in servetsch avantagius. Rascal ha smanatschà da metter maun vi dad el, sch’el al impedeschia anc ditg d’entrar.

Jau era ma vestgì a mesas, hai avert plain gritta l’isch ed hai giappà si per Rascal: «Tge vul ti, ti cugliun – –» El ha fatg dus pass enavos ed ha respundì en tutta fraidezza: «Al dumandar en tutta servilitad, signur cont, da ma vulair mussar ina giada Sia sumbriva, – il sulegl glischa gist uschè bain sin la curt.» –

Jau sun stà sco tutgà dal chametg. Igl ha durà ditg, fin che jau hai puspè chattà la lingua. – «Co po in famegl envers ses signur –» El m’ha interrut ruassaivlamain: «In famegl po esser in um fitg sincer e betg vulair servir ad in um senza sumbriva. Jau pretend da vegnir relaschà.» Jau hai stuì passar si tut auter. «Ma, Rascal, char Rascal, tgi t’ha fatg vegnir sin l’idea disfortunada, co pos ti pensar – –?» El ha cuntinuà en il medem tun: «I dat glieud che pretenda che Vus n’hajas nagina sumbriva – ditg curt, u che Vus ma mussais Vossa sumbriva u che Vus ma dais mia relaschada.»

Bendel, tut alv e tremblond, ma pli ponderà che jau, m’ha fatg in segn. Jau hai tschertgà refugi tar l’aur che pacifitgescha tut. Ma er quel aveva pers sia pussanza; el m’al ha bittà davant ils pes: «D’in um senza sumbriva n’accept jau nagut.» El m’ha vieut il dies ed è ì plaunsieu or da stanza, il chapè sin chau e tschivlond ina chanzunetta. Jau steva qua cun Bendel sco petrifitgà, al guardond suenter senza pensar e ma muventar.

Suspirond profundamain e sentind la mort en il cor, sun jau finalmain ma preparà da tegnair mes pled e da cumparair en il curtin dal selvicultur – gist sco in malfatschent davant ses derschader. Jau sun ma rendì en la stgira chamona d’iert ch’era vegnida numnada tenor mai e nua ch’els ma vegnivan er a spetgar questa giada. La mamma m’è vegnida encunter senza quitads e da buna luna. Mina seseva là, sblatga e bella, sco l’emprima naiv che bitscha mintgatant l’atun las davosas flurs e che vegn bainprest a luentar en aua amara. Il maister selvicultur tegneva in scriver enta maun, gieva plain furia si e giu e pareva da supprimer en ses intern bler da quai che s’exprimiva baud en tuns cotschen fieu e baud en tuns pallids sin sia fatscha, la quala era uschiglio immovibla. El è vegnì vers mai cura che jau sun entrà ed ha pretendì, s’interrumpend trasora, da discurrer persul cun mai. Il tur sin il qual el ha supplitgà d’al suandar, dueva manar vers ina part dal curtin ch’era averta e sulegliva – jau sun ma tschentà sin in sez ed igl è suandà in lung taschair, il qual schizunt la buna mamma n’ha betg gì il curaschi d’interrumper.

Il maister selvicultur gieva anc adina si e giu en la chamona senza paus e ruaus; cun ina giada è el sa fermà davant mai, ha guardà sin il palpiri ch’el tegneva e m’ha dumandà cun egliada examinanta: «Signur cont, èsi pussaivel ch’in tschert Peter Schlemihl n’As fiss propi betg dal tuttafatg nunenconuschent?» Jau hai taschì – «in um d’in fitg bun caracter e cun duns extraordinaris –» El spetgava sin ina resposta. – «E sche jau mez fiss quest um?» – «il qual», ha el cuntinuà en gronda alteraziun, «ha pers sia sumbriva!» – «Oh, mes presentiment, mes presentiment!», ha Mina exclamà, «gea, jau sai quai dapi daditg, el n’ha nagina sumbriva!», ed ella è sa bittada en la bratscha da la mamma. Lezza ha tschiffà tema, l’ha brancà cun tutta forza e l’ha fatg reproschas ch’ella haja, per sia disfortuna, tegnì serrà en sai in tal misteri. Ella però era, sco Arethusa, sa midada en ina funtauna da larmas che curriva pli spess cura che jau discurriva e che sa transfurmava en in stemprà furius cura che jau m’avischinava.

«E Vus», ha cuntinuà il maister selvicultur en tun grit, «e Vus n’essas betg As nuspids d’engianar ella e mai a moda la pli impertinenta. E Vus dais da crair da charezzar ella, la quala Vus avais abassà en tala moda? Guardai co ch’ella bragia ed ha da sbatter. O quant terribel! Quant terribel!» –

Jau era talmain ord mamez che jau hai cumenzà a discurrer tut confus: ch’i saja la finala ina sumbriva, be ina sumbriva, ch’ins possia er vegnir a frida senza quella e ch’i na valia betg la paina da far pervi da quai ina tala canera. Ma jau hai sentì mez l’absurditad da quai che jau scheva, uschia che jau hai chalà da sez, senza ch’el avess tegnì quai per degn da dar ina resposta. Jau hai anc agiuntà: quai ch’ins haja pers ina giada, possian ins puspè chattar in’autra.

Plain gritta ha el attatgà mai: «Ch’el confessia, il signur, ch’el confessia co che la sumbriva al è ida a perder!» E puspè hai jau stuì cuar ora manzegnas: «In um grobulan m’è passà ina giada a moda talmain groppa en mia sumbriva ch’igl ha dà lien ina gronda fora – jau l’hai dà uss en reparatura, pertge che cun aur vegnan ins da far bler, jau l’avess gia duì survegnir enavos ier.» –

«Bun pia, mes signur!», ha respundì il maister selvicultur, «Vus tschertgais la favur da mia figlia, quai fan er auters, sco ses bab hai jau da guardar dad ella, jau As dun trais dis temp d’ir a tschertgar ina sumbriva; cumparais Vus entaifer trais dis cun ina sumbriva che va sco culà, sche m’essas Vus bainvegnids; il quart di però – quai As di jau – è mia figlia la dunna d’in auter.» – Jau vuleva anc empruvar da drizzar in pled a Mina, ma singluttond desperadamain è quella be anc sa serrada pli ferm vi da sia mamma e lezza m’ha fatg segn da m’allontanar. Jau sun ballantschà davent ed hai gì l’impressiun ch’il mund sa serria davos mai.

Mitschà da la surveglianza premurada da Bendel, sun jau errà tras guauds e sur pradas. In suaditsch d’anguscha ma daguttava dal frunt e da mes intern resortiva in schemim surd. Jau era datiers da vegnir or da senn. –

Jau na sai betg quant ditg che quai po avair durà che jau hai tuttenina sentì insatgi a tegnair mai sin ina prada sulegliva vi da la mongia. – Jau sun ma fermà ed hai guardà enturn – – igl era l’um en il mantè grisch che pareva dad esser currì suenter tut ord flad. El ha immediat cumenzà a discurrer:

«Jau era m’annunzià sin il di dad oz, Vus n’avais betg pudì spetgar il temp. Ma tut vesa anc ora bain, Vus suandais il cussegl, barattais puspè Vossa sumbriva ch’As stat a disposiziun e turnais immediat puspè enavos. Vus vegnis ad esser bainvegnì en il curtin dal selvicultur e tut è be stà in stinchel. Rascal ch’As ha tradì e che fa la curt a Vossa spusa, surpigl jau, quest cumpogn è madir.»

Jau steva anc adina qua sco en siemi. – «Annunzià sin il di dad oz –?» Jau hai anc ponderà tras ina giada il temp – el aveva raschun, jau aveva l’entir temp sbaglià il quint per in di. Cun il maun dretg hai jau tschertgà la bursa sin mes pèz – el ha sminà tge che jau vuleva far ed è ì dus pass enavos.

«Na, signur cont, quella è en memia buns mauns, quella pudais tegnair.» – Jau al hai fixà cun egliada interrogativa ed el ha cuntinuà: «Jau supplitgesch be per ina pitschna regurdientscha, sche Vus faschessas il bain e ma suttascrivessas quest cedel qua.» – Sin la pergiamina stevan ils suandants pleds:

«Tras mia suttascripziun surdun jau al possessur da quest scriver mi’olma, suenter che quella è sa schliada a moda natirala da mes corp.»

Tut stut hai jau guardà baud sin la scrittira e baud sin l’um grisch nunenconuschent. – En il fratemp aveva el prendì ina plima tagliada suenter da nov, aveva tschiffà cun quella in dagut sang che ma culava dal sgriffel d’ina spina sin il maun e ma l’ha tegnì vi. –

«Tgi essas Vus propi?», al hai jau finalmain dumandà. «Tge emporti», m’ha el dà per resposta, «e na ves ins betg quai? In pover diavel, in da quels scienziads e fisicus che retschaiva da ses amis be pitschna stima per ses arts squisits ed il qual ha per sai sin quest mund nagin auter plaschair che da far in pau ses experiments – ma suttascrivai. A dretga, qua giudim: Peter Schlemihl.»

Jau hai scurlattà il chau ed hai ditg: «Perdunai, mes signur, quai na suttascriv jau betg.» – «Betg?», ha el repetì tut surstà, «e daco betg?» –

«I ma para tuttina in pau ristgà da vulair metter mi’olma al lieu da mia sumbriva.» – – «Schia, schia! Ristgà», ha el repetì ed ha cumenzà a rir tut dad aut. «E sche jau dastg dumandar: tge per ina chaussa è quai, Voss’olma? L’avais Vus insumma vis insacura e tge avais en il senn da far cun tut cura che Vus essas mort? Sajas cuntent d’avair chattà in amatur ch’As vul pajar anc durant il temp da vita il relasch da quest x, da questa forza galvanica, da questa efficacitad polarisanta u sai jau anc tut tge che questa curiusa chaussa duai esser, cun insatge real, numnadamain cun Vossa veritabla sumbriva, tras la quala Vus pudais arrivar al maun da Vossa marusa ed a l’accumpliment da tut Voss giavischs. Vulais Vus pli gugent dar sez la giuvna povra flur en ils mauns a Rascal, quest canagl infam? – Na, quai stuais Vus vesair cun agens egls; vegni, jau As emprest questa chapitscha che renda invisibel», (el ha tratg insatge or da la tastga) «e nus pelegrinain ensemen tar il curtin dal selvicultur.» –

Jau stoss confessar che jau ma vargugnava propi fitg da vegnir ris ora da quest um. Jau al odiava dal pli profund da mes cor ed jau crai che quest’aversiun persunala m’ha retegnì pli fitg che princips u pregiudizis da vender mia sumbriva, uschè necessaria sco ch’ella fiss er stada, cun la suttascripziun giavischada. Ed er il patratg da far en sia cumpagnia la visita ch’el aveva proponì, m’era insupportabel. Da vesair a passar quest trid glisner, quest cobold beffegiant tranter mai e mia marusa, dus cors ruts e sanganants, indignava mes pli profunds sentiments. Jau hai pia prendì quai ch’era capità sco imponì, hai resguardà mia disgrazia sco nunmidabla e ma vulvend vers l’um al hai jau ditg:

«Mes signur, jau As hai vendì mia sumbriva per questa bursa – che fiss per sasez ina chaussa squisita – e sun m’enriclà avunda da quai. Sche questa fatschenta sa lascha revocar, sche en num da Dieu!» El ha scurlattà il chau ed ha guardà fitg brut. Jau hai cuntinuà: – «Alura na vi jau er vender nagut auter da quai che tutga a mai – e sch’i fiss er per il pretsch offert da mia sumbriva – e na suttascriv pia nagut. Da quai pon ins er cumprender che la mascrada, a la quala Vus m’envidais, fiss per Vus bundant pli divertenta che per mai; ma resguardai pia sco perstgisà. E damai ch’igl è sco ch’igl è – sche lain ir dapart!» –

«I ma displascha, signur Schlemihl, che Vus refusais stinadamain la fatschenta che jau As hai offert amiaivlamain. Ma tgisà, forsa hai jau in’autra giada dapli fortuna. A revair bainprest! – A propos, ma lubì anc d’As mussar che jau na lasch tuttavia betg ir en mal las chaussas che jau cumprel, mabain las tegn en onur e ch’ellas èn tar mai en buns mauns.» –

El ha dalunga tratg mia sumbriva or da ses satg e l’ha derullà cun inschign sin la pastgira, da la vart sulegliva davant ses pes, uschia ch’el gieva tranter las duas sumbrivas ch’al servivan, la sia e la mia, pertge che la mia al stueva medemamain obedir e sa drizzar suenter tut ses moviments.

Da vesair suenter uschè lung temp puspè ina giada mia povra sumbriva ch’era degradada ad in servetsch talmain sdegnus, e quai gist en quel mument che jau ma chattava pervi dad ella en ina miseria indescrivibla, m’ha rut il cor ed jau hai cumenzà a bragir pitramain. L’um odià è pavunà enturn cun il butin ch’el aveva fatg tar mai ed ha renovà a moda impertinenta si’offerta:

«Anc la pudais Vus survegnir enavos, ina suttascripziun e Vus spendrais la povra disfortunada Mina or da las griflas dal chalger en la bratscha da l’aut stimà signur cont – sco ditg, be ina suttascripziun.» Mias larmas èn danovamain ruttas ora cun tutta forza, ma jau sun ma vieut davent ed al hai fatg segn da s’allontanar.

Gist en quel mument è arrivà Bendel ch’era suandà plain quitads mias passidas. Ma vesend quest’olma fidaivla e pietusa a bragir e mia sumbriva – pertge ch’ella n’era betg da sconuscher – en la pussanza dal curius nunenconuschent grischatsch, ha el immediat decidì da ma vulair restituir mes possess, e saja quai er cun la forza. E damai ch’el na saveva betg co ir enturn cun questa rauba delicata, ha el dalunga attatgà l’um cun pleds e senza tschentar bleras dumondas, al ha el immediat cumandà da ma dar enavos quai che tutgia a mai. Quel, enstagl d’al dar resposta, ha vieut al cumpogn innocent il dies ed è ì. Bendel però ha auzà il bastun da spina da tschierv ch’el purtava cun sai ed al suandond sin ils chaltgogns e cumandond repetidamain da dar nà la sumbriva al ha el laschà sentir senza remischun tut la forza da ses ferm bratsch. L’auter, sco sch’el fiss endisà da vegnir tractà en questa moda, ha tratg en il chau e fatg dies aut ed è chaminà plaunsieu e senza dir pled sur la pastgira, ma rapinond a medem temp mia sumbriva e mes fidaivel servient. Jau hai anc udì ditg a resunar il tun mit tras la cuntrada deserta, fin ch’el è la finala sa pers en il lontan. Ed ussa era jau puspè sulet cun mia disfortuna, sco vidavant.

VI.
[edit]

Restà enavos sulet sin la pastgira tut vida, hai jau laschà currer mias larmas senza fin, liberond mes pover cor d’in pais strenschent e senza num. Ma jau n’hai chattà per mia immensa miseria ni cunfin, ni sortida ni fin e cun ina said spezialmain ravgentada hai jau tschitschà vi dal nov tissi ch’il nunenconuschent aveva derschì en mias plajas. Cura che jau hai clamà il maletg da Mina davant mi’olma e l’amada e dultscha cumparsa m’è sa preschentada sblatga e plain larmas sco che jau l’aveva vis la davosa giada en mia vargugna, sche è la contura da Rascal passada cun tutta garmaschia e faschond beffas tranter ella e mai. Jau hai cuvert mia fatscha e sun fugì tras la cuntrada deserta, ma la terribla apparientscha na m’ha betg laschà liber, mabain m’ha persequità durant che jau curriva, enfin che jau sun crudà tut ord flad per terra ed hai bagnà la terra cun grossas larmas.

E tut quai pervi d’ina sumbriva! E questa sumbriva m’avess ina suttascripziun puspè manà enavos. Jau hai reponderà l’offerta detestabla e mia refusa. Igl era tut vid en mai, jau n’aveva ni giudizi ni chapientscha en mai.

Il di è passà. Jau hai stizzà mia fom cun fritgs selvadis e mia said en il proxim dutg da muntogna; igl ha cumenzà a far notg ed jau sun giaschì giu sut ina planta. La damaun umida m’ha sveglià or d’in sien pesant, en il qual jau udiva mamez a ragagnar sco sin pugn da mort. Bendel stueva avair pers mes fastizs ed jau era led da quai. Jau na vuleva betg returnar tranter ils umans, ils quals jau guntgiva plain tema, sco quai che fa la selvaschina da la muntogna spuretga. Uschia hai jau passentà trais dis plain anguscha.

La damaun dal quart di ma chattava jau en ina planira sablunusa che vegniva sclerida dal sulegl e seseva sin tocca da grippa en ses radis, pertge che jau amava ussa da giudair ses aspect sin il qual jau aveva stuì desister dapi daditg. En tutta quietezza nutriva jau mes cor cun tut sia desperaziun. Qua m’ha ina leva ramur fatg siglir si; pront da prender la fugia hai jau guardà sin tuttas varts, ma n’hai vis nagin. Ma sin il sablun illuminà è glischnada sper mai via ina sumbriva d’in uman – betg fitg diversa da la mia – che pareva d’esser crudada davent da ses signur.

Qua è sa sveglià en mai in immens regl: Sumbriva, hai jau pensà, tschertgas ti tes signur? quel vi jau esser. Ed jau sun currì natiers per ma patrunar dad ella; jau hai numnadamain pensà che sch’i ma reusseschia da passar en ses fastizs uschia ch’ella ma vegnia vi dals pes, sche vegnia ella bain a restar fermada vi da quels ed a s’endisar cun il temp vi da mai.

Apaina che jau sun ma muventà, è la sumbriva fugida da mai, ed jau hai stuì far ina stentusa chatscha sin il fugitiv liger, per la quala sulettamain il patratg da pudair mitschar da la terribla situaziun en la quala jau ma chattava ma pudeva proveder cun las forzas necessarias. Ella è fugida en direcziun d’in guaud – che sa chattava però anc en ina pulita distanza –, en la sumbriva dal qual jau l’avess senz’auter stuì perder. Realisond jau quai, è ina tema passada tras mes cor, ha envidà da nov mes desideri e dà alas a mia cursa – jau fascheva visiblamain bun terren sin la sumbriva, jau la vegniva pli e pli datiers, jau la stueva cuntanscher. D’in mument a l’auter è ella sa fermada ed è sa vieuta vers mai. Sco in liun sin sia preda sun jau sajettà natiers cun in immens sigl per la prender en possess – e sun fruntà nunspetgadamain e cun tutta direzza sin resistenza corporala. A moda invisibla m’èn vegnidas dadas cunter las costas las pli terriblas fridas ch’in uman ha insumma sentì insacura.

L’effect che l’anguscha ha gì sin mai è sta quel che jau hai serrà ensemen cun tutta forza la bratscha e strenschì quai che steva invisiblamain davant mai. Ma precipitond sun jau crudà per lung davantgiu e restà per terra; sin l’autra vart è però sa tschentà sut mai en in uman che jau brancava ed il qual è vegnì visibel pir en quel mument.

Uss hai jau er pudì declerar a moda fitg natirala l’entir schabetg. L’um stueva avair l’emprim purtà ed a la fin bittà davent il gnieu d’utschè che fa daventar invisibel quel ch’al tegna, ma betg sia sumbriva. Jau hai guardà enturn, hai bainspert scuvert la sumbriva dal gnieu invisibel sez, sun stà en pe e currì natiers e n’hai betg fallà la custaivla preda. Invisibel, senza sumbriva hai jau tegnì il gnieu en maun.

L’um ch’è levà svelt en pe ed ha tschertgà ses surventschider fortunà, n’ha scuvert sin la vasta, sulegliva planira ni lez ni la sumbriva da quel, suenter la quala el spiava cun tut speziala anguscha. Pertge ch’el n’aveva betg gì temp vidavant da s’accorscher che jau n’aveva nagina sumbriva e na pudeva er betg sminar quai. Suenter esser sa persvas d’avair pers mintga fastiz, ha el drizzà en la pli gronda desperaziun il maun cunter sai ed ha stratg or a sasez ils chavels. A mai però ha il stgazi che jau aveva cuntanschì purschì la pussaivladad ed a medem temp la quaida da puspè ir tranter la glieud. I na m’ha betg mancà stgisas da giustifitgar visavi mamez mes ladernitsch infam, u meglier ditg: jau na basegnava betg talas – per ir ord via a mintga tal pensament, sun jau currì davent, betg guardond enavos sin il disfortunà, la vusch dal qual jau hai anc udì ditg a resunar. Uschia almain m’èn cumparidas lezza giada tut las circumstanzas da quest schabetg.

Jau na pudeva betg spetgar da ma render vers il curtin dal selvicultur, per vegnir a savair tras mamez la vardad da quai che lez odià m’aveva annunzià. Jau na saveva però betg, nua che jau ma chattia. Per guardar enturn en la regiun sun jau raivì sin la proxima collina; da l’autezza da quella hai jau vis a giaschair davant mes pes la citadina vischina ed il curtin dal selvicultur. – Mes cor ha cumenzà a batter fitg ferm e larmas tut autras che quellas che jau aveva spons enfin qua m’èn vegnidas en ils egls: jau la dueva puspè vesair! – Ina maschaida da desideri e d’anguscha ha accelerà mes pass e ma manà giuadora sin il dretg trutg. Senza vegnir vesì sun jau passà sper intgins purs ora ch’arrivavan gist or da la citad. Els discurrivan da mai, da Rascal e dal selvicultur; jau na vuleva udir nagut e sun ì en tutta prescha sperasvi.

Jau sun entrà en il curtin avend en il pèz tut il starment da quai che dueva spetgar mai – igl è stà sco sch’in rir ma vegniss encunter, jau sun ma snuì, hai bittà ina curt’egliada enturn enturn; ma jau n’hai vesì nagin. Jau sun ì vinavant ed hai gì l’impressiun d’udir sper mai ina ramur sco da pass d’umans; i n’era però da vesair nagut, uschia che jau hai pensà che mias ureglias sajan sa sbagliadas. Igl era anc baud, nagin na sa chattava en la chasetta dal cont Peter ed il curtin era anc vid; jau sun girà tras ils percurs che m’eran bain enconuschents e sun avanzà fin tar la chasa d’abitar. La ramur d’avant ma suandava pli bain udibla. Il cor plain anguscha sun jau sesì sin in dals bancs ch’eran plazzads davant l’isch-chasa en il spazi che vegniva sclerì dal sulegl. Jau hai gì l’impressiun sco sch’il cobold invisibel fiss sa tschentà, riend plain beffas, sper mai. La clav da l’isch-chasa è sa vieuta ed il maister selvicultur è passà en il liber cun palpiris enta maun. I ma pareva sco sche tschajera tirass sur mes chau vi, jau hai guardà enturn e – sgarschur! – l’um en il tschop grisch seseva sper mai, ma guardond cun in rir satanic. – Sia chapitscha magica aveva el tratg a nus omadus sur il chau, davant ses pes sa chattavan sia e mia sumbriva paschaivlamain ina sper l’autra; el giugava a moda indifferenta cun l’enconuschenta pergiamina ch’el tegneva en maun ed entant ch’il maister selvicultur gieva fatschentà cun ils palpiris si e giu en la sumbriva da la chasetta, è el s’enclinà en tutta confidenzialitad vers mai e m’ha scutinà en l’ureglia:

«Sco ch’i para avais Vus tuttina dà suatientscha a mes invit e qua sesain nus uss cun noss dus chaus sut ina chapitscha! – En urden! En urden! Ma ussa ma dai er enavos mes gnieu d’utschè, Vus n’al duvrais betg pli ed essas in um memia integher per m’al vulair retegnair. Ma na m’engraziai betg persuenter, jau As sinceresch d’al avair emprestà da cor gugent.» – Senza esitar m’al ha el prendì or da maun, al ha chatschà en ses satg e m’ha danovamain ris ora, e quai uschè dad aut ch’il maister selvicultur ha guardà enturn suenter la ramur. – Jau sun stà là sco petrifitgà.

«Vus stuais bain laschar valair», ha el cuntinuà, «ch’ina tala chapitscha è bler pli cumadaivla. Ella na cuverna betg be ses um, mabain er la sumbriva da quel ed anc tants auters sco quai ch’el giavischa da prender cun sai. Vesais, oz main jau puspè cun mai dus da mintgin.» – El ha danovamain ris. «Tegnì endament quai, Schlemihl, quai ch’ins na vul betg a l’entschatta cun la buna, ston ins a la fin per sforz. Jau fiss da l’avis che Vus ma cumprias giu la chaussa, prendias enavos la spusa (pertge ch’igl è anc temp) e nus laschian penderlar Rascal vi da la furtga. Quai n’ans vegn a dar nagins fastidis, uschè ditg sco ch’i na mancan betg ils sughets. – Tadlai, jau As dun anc mia chapitscha vitiers.»

La mamma è sortida ed il discurs ha cumenzà. – «Tge fa Mina?» – «Ella bragia.» – «Tge naìv uffant! I na sa lascha oramai betg pli midar!» – «Segiramain betg; ma la dar uschè baud ad in auter – – O um, ti es crudaivel envers tes agen uffant!» – «Na, mamma, ti sbaglias cumplettamain. Cura ch’ella ha finì da sponder sias larmas infantilas e vesa ch’ella è daventada la dunna d’in um fitg ritg ed onurà, vegn ella a sa dasdar tut consolada da sia dolur sco d’in siemi ed engraziar a Dieu ed a nus, quai vegns ti a vesair!» – «Dettia Dieu ch’i saja uschia!» – «Ella posseda bain gia ussa ina considerabla facultad; ma suenter l’entira sensaziun che l’istorgia disfortunada cun l’aventurier ha fatg, crais ti ch’i sa dettia per ella uschespert ina partida uschè adattada sco il signur Rascal? El posseda qua en la cuntrada bains en la valita da sis milliuns, libers da tut ils debits, pajà en contant. Jau hai tegnì en maun ils documents! El èsi adina stà ch’ha prendì davent a mai il meglier avant il nas; ed ultra da quai ha el en la bursa palpiris sin Thomas John en la valita da trais milliuns e mez.» «El sto avair engulà fitg bler.» «Tge baterlas èn quai! El ha spargnà prudentamain nua che auters han sfarlattà.» – «In um ch’ha purtà la livrea.» – «Tgutgarias! El ha bain ina sumbriva irreproschabla.» – «Ti has raschun, ma – –»

L’um en il tschop grisch ha ris e guardà sin mai. L’isch è s’avert e Mina è vegnida ora en il liber. Ella sa pusava sin il bratsch d’ina chombrera, larmas mittas culavan sin sias bellas vistas sblatgas. Ella è sa tschentada sin ina pultruna ch’era vegnida preparada per ella sut ils tigls e ses bab ha prendì ina sutga sper ella. Plain affecziun ha el tschiffà ses maun ed ha pledentà ella cun pleds miaivels, entant ch’ella ha puspè cumenzà a bragir pli fitg:

«Ti es mes bun, char uffant, ti vegns er ad esser raschunaivel, na vegns betg a vulair contristar tes vegl bab che vul be tia ventira; jau chapesch bain, mes cor charin, che tut quai t’ha commovì fermamain, ti es mitschada miraculusamain da tia sventira! Avant che nus avain scuvert quest terribel engion, has ti charezzà da tut cor quest malvengiant; guarda, Mina, jau sai quai e na ta fatsch nagina reproscha pervi da quai. Jau mez, char uffant, al hai er amà uschè ditg sco che jau al hai tegnì per in grond signur. Ussa vesas ti tezza, co che tut è daventà auter. Tge! mintga pudel ha gea sia sumbriva, e mes char e sulet uffant dueva maridar in um – – Na, ti na pensas er betg pli ad el. – Taidla, Mina, ussa tschertga in um tia favur, il qual na va betg ord via al sulegl, in um onurà, il qual n’è bain nagin prinzi, ma che posseda diesch milliuns, diesch giadas dapli che quai che ti possedas en facultad, in um che vegn a far ventiraivel mes char uffant. Na ma replica nagut, na ta metta betg encunter, sajas mia buna, obedaivla figlia, lascha guardar tes bab da tai, sientar tias larmas. M’empermetta da dar al signur Rascal tes maun. – Di, ma vuls ti empermetter quai?» –

Ella ha respundì cun vusch stenschentada: «Jau n’hai nagina voluntad, nagin giavisch pli sin terra. I succedia cun mai quai che mes bab vul.» A medem temp è vegnì annunzià signur Rascal, il qual è passà a moda impertinenta en il rudè. Mina è ida en svaniment. Mes cumpogn odià m’ha dà in’egliada vilada ed ha scutinà en tun preschant: «E quai essas Vus bun da supportar! Tge cula bain tras Vossas avainas al lieu dal sang?» Cun in moviment andetg m’ha el sgriflà ina pitschna plaja en il maun, igl è culà ora sang, el ha cuntinuà: «Pelvaira! Sang cotschen! – Sche suttascrivai tuttina!» Jau tegneva la pergiamina e la plima enta maun.

VII.
[edit]

Mes char Chamisso, jau ma vegn a suttametter a tia sentenza senza empruvar d’influenzar quella. Jau mez hai tegnì ditg avunda dretgira sur da mai, pertge che jau hai nutrì en mes cor il verm turmentant. Tut il temp cumpareva quest serius mument da mia vita davant mi’olma ed jau era be bun d’al guardar cun egliada dubitanta, cun umilitanza e contriziun. – Mes char ami, quel che tschenta be da levsenn il pe or da la via guliva, vegn nunspetgadamain manà sin auters trutgs ch’al tiran engiu ed adina pli lunsch engiu. Adumbatten vesa el lura a glischar las stailas directivas al firmament, ad el na resta nagin’autra letga, el sto ir cuntinuadamain aval ed unfrir sasez a la nemesis. Suenter avair fatg precipitadamain il pass fallà, cun il qual jau aveva chargià sin mai la smaladicziun, aveva jau commess il sacrilegi da ma stumplar tras charezza en il destin d’ina autra creatira; suenter avair semnà ruina nua ch’ins spetgava da mai spendrament andetg, tge ma restava qua auter da far che da currer senza ponderar en agid? Pertge che la davosa ura batteva gist. – N’hajas betg in uschè nausch maletg da mai, mes Adalbert, da pensar ch’in pretsch dumandà ma fiss stà memia char u che jau avess fatg pli da ranver cun tgenina da mias chaussas ch’i saja che cun aur. – Na, Adelbert; ma mi’olma era emplenida cun ina gritta insurmuntabla cunter quest glisner misterius sin vias crutschas. Era sche jau al fascheva forsa entiert, sche ma indignava mintga cuminanza cun el. – Er qua, sco gia savens en mia vita ed insumma adina puspè en l’istorgia mundiala, ha in eveniment remplazzà l’ovra. Pli tard sun jau ma reconcilià cun mamez. L’emprim hai jau emprendì a stimar la necessitad, la quala sa nutrescha bain bundant pli ferm da l’eveniment succedì che da l’ovra fatga! Alura hai jau er cumenzà a stimar questa necessitad sco sort prudenta che sa tira tras l’entir grond mecanissem, en il qual nus intervegnin be sco participants, sco rodas che muventan e che vegnan muventadas. Quai che duai esser sto capitar e quai che dueva esser è capità, e quai betg senza in destin, il qual jau hai emprendì a stimar en mia sort ed en la sort da quels ch’èn vegnids tschiffads tras la mia.

Jau na sai betg sche jau duai attribuir quai a la tensiun da mi’olma ch’è stada opposta ad impressiuns uschè surprendentas, ubain al fatg che mias forzas fisicas eran consumadas, suenter avair subì ils davos dis suffrientschas nunusitadas, u tuttina a l’agitaziun destruenta che la vischinanza da quest terribel demuni grischatsch svegliava en mi’entira natira; en mintga cas m’ha tschiffà en quel mument che jau dueva suttascriver in profund svaniment ed jau sun stà in mument sco en bratscha a la mort.

Vegnind puspè tar mamez, hai jau sco emprim udì a zappar cun ils pes ed a blastemmar. Jau hai avert ils egls, igl era stgir, mes cumpogn odià s’occupava gist da mai clamond aviras. «N’è quai betg sa cumportà sc’ina femna veglia! – Ins sa fetschia si ed exequeschia frestgamain quai ch’ins ha decidì, u èn ins sa decidì autramain e vul pli gugent bragialar?» – Cun stenta sun jau stà si da la terra nua che jau giascheva ed hai guardà enturn senza dir pled. Igl era la saira tard, or da la chasa dal selvicultur ch’era illuminada da sisum fin giudim udiv’ins musica festiva e singulas gruppas da persunas spassegiavan tras il curtin. Intginas dad ellas èn s’avischinadas approfundadas en il discurs ed han prendì plazza sin il banc nua che jau era sesì pli baud. Ellas discurrivan da la nozza ch’aveva gì lieu la damaun passada tranter il ritg signur Rascal e la figlia da la chasa. – Igl era pia succedì. –

Cun il maun m’hai jau prendì giu da chau la chapitscha magica da l’ester, il qual è immediat daventà invisibel, e sun festinà vers la sortida dal curtin, sfundrond en la stgirenta notg dal chagliom e prendend la via sur la chasa da curtin dal cont Peter. Zuppadamain m’ha però accumpagnà mes turmentader, m’insultond cun nauschs pleds. «Quai è pia l’engraziament per la bregia che jau sun ma dà da tgirar l’entir benedì di il signur cun sia flaivla gnerva. E quai cumbain ch’igl ha num ch’ins duaja dar giu il nar en il gieu. Gea, gea, signur chau dir, scappai be da mai, nus essan tuttina inseparabels. Vus avais mes aur ed jau hai Vossa sumbriva: quai lascha a nus omadus nagin ruaus. – Han ins udì insacura ch’ina sumbriva avess renunzià a ses signur? La Vossa ma tira suenter a Vus, fin che Vus la surpigliais puspè ed jau sun liberà dad ella. Quai che Vus avais manchentà da far per spir plaschair, vegnis Vus a stuair prender suenter be memia tard, unfis e stuffientà; ins na mitscha numnadamain betg da ses destin.» En il medem tun ha el discurrì vinavant senza fin; jau scappava adumbatten, el na laschava betg luc e trasor preschent discurriva el beffegiant da l’aur e da la sumbriva. I na m’era betg pussaivel da tschiffar in agen patratg.

Tras vias ch’eran sco mortas ora aveva jau prendì la via vers mia chasa. Cura che jau sun stà davant quella e l’hai contemplà, l’hai jau strusch enconuschì pli; davos las fanestras sfratgadas en n’ardeva nagina glisch. Ils ischs eran serrads, nagina servitid na sa muveva pli en quella. El ha ris tut dad aut sper mai: «Gea, gea, uschia vai! Ma Voss Bendel vegnis Vus bain a chattar lien, el han ins tramess dacurt uschè stanchel a chasa ch’el la vegn strusch ad avair bandunà.» Puspè ha el ris. «Quel vegn ad avair da raquintar las detgas istorgias! – Ebain! Per oz buna notg ed a revair bainbaud!»

Jau hai spluntà repetidamain ed igl è cumparida ina glisch; Bendel ha dumandà da dadens tgi ch’haja spluntà. Enconuschend il bun um mia vusch, n’ha el strusch pudì tegnair en frain ses plaschair; l’isch è s’avert e nus ans essan embratschads cun larmas en ils egls. El era sa midà fitg, guardava ora flaivel e malsaun; a mai però eran ils chavels vegnids tut grischs.

El m’ha manà tras las stanzas, ch’eran daventadas desertas, vers ina chombra a l’intern ch’era restada intacta. El è ì per da mangiar e da baiver, nus ans essan tschentads, el ha puspè cumenzà a bragir.

El m’ha raquintà ch’el haja chatschà lezza giada l’um satigl vestgì en grisch, il qual el aveva entupà cun mia sumbriva, uschè ditg ed uschè lunsch, fin ch’el aveva schizunt pers mes fastizs ed era crudà per terra da la stancladad. Silsuenter saja el, damai ch’el na m’haja betg pli chattà, returnà a chasa. Là saja curt temp suenter, instigada da Rascal, currida natiers la plebaglia, haja sfratgà en las fanestras e laschà ora si’entira forza destructiva. En questa moda eran els procedids cunter lur benefactur.

Mia servitid era scappada sin tuttas varts. La polizia dal lieu m’aveva visà da la citad sco persuna suspectada e fixà in term da ventgaquatter uras da bandunar il territori da quella. Er davart quai che jau saveva gia da la ritgezza e da las nozzas da Rascal è el anc stà bun d’agiuntar ina massa. Sto esser che quest malfatschent, dal qual tut quai ch’era succedì qua cunter mai aveva prendì si’entschatta, aveva enconuschì dapi daditg mes misteri. I para ch’el haja chapì da s’avischinar a mai, attratg da l’aur, e ch’el haja sa procurà gia a l’entschatta ina clav tar la stgaffa dad aur. Là haja el mess il fundament da sia facultad, la quala el pudeva desister bain d’anc vulair augmentar uss supplementarmain.

Tut quai m’ha raquintà Bendel cun larmas, per bragir silsuenter dal plaschair da m’avair puspè e da vesair che jau – suenter ch’el aveva dubità ditg, nua che la sventira m’avess pudì manar – supportava quai a moda ruassaivla e preparà a tut. Tala parita aveva la desperaziun prendì uss en mai. Jau veseva mia miseria a moda gigantica e nunmidabla davant mai, jau l’aveva bragì ora tut mias larmas, ella na pudeva pressar nagin sbratg pli or da mes pèz, jau l’appurtava fraid ed apatic mes chau scuvrì.

«Bendel», hai jau ditg, «ti enconuschas mia sort. Il grev chasti na ma tutga betg senza avair chargià antruras culpa sin mai. Ti nunculpant na duajas betg liar pli ditg tia sort vi da la mia, jau na vi betg quai. Anc questa notg chavaltgesch jau davent; ma sella in chaval, jau chavaltgesch persul; ti restas enavos, jau vi quai uschia. I ston anc esser qua intginas chistas cun aur, salva quel per tai. Jau vegn a viandar persul e senza paus tras il mund; duess però ma vegnir concedì insacura in mument da legria e la fortuna ma guardar a moda concilianta, alura ma vi jau regurdar plain respect da tai, pertge che vi da tes fidaivel pèz hai jau bragì durant baininqual greva e dolurusa ura.»

Cun cor rut ha l’onest stuì obedir a quest davos cumond da ses signur ch’al ha fatg snuir en si’olma; envers sias supplicas e propostas sun jau ma mussà mit, e tschorv envers sias larmas; el m’ha manà natiers il chaval. Anc ina giada hai jau prendì en bratsch il bragint, sun alura siglì en la sella e sun m’allontanà, protegì dal mantè da la notg, da la fossa da mia vita, e quai senza ma dumandar sin tge via mes chaval ma vegnia a manar; pertge che sin terra n’aveva jau nagina finamira pli, nagin giavisch, nagina speranza.

VIII.
[edit]

Bainprest è in pedun s’unì cun mai. Suenter esser chaminà in mument sper mes chaval ha el dumandà – damai che nus giajan la medema via – sch’el possia metter in mantè ch’el purtava cun sai davos sin mes chaval. Jau hai laschà far quai senza dir pled. El m’ha engrazià onestamain per quest pitschen servetsch, ha ludà mes chaval, ha profità da la chaschun da ludar la fortuna e la pussanza dals ritgs ed ha cumenzà, jau na sai betg co, ina sort da monolog en il qual jau aveva be la rolla da l’auditur.

El ha rasà ora sias ideas davart la vita ed il mund ed ha bainspert cumenzà a discurrer da la metafisica, la quala aveva tenor el l’incumbensa da chattar il pled che furmia la soluziun da tut ils problems. El ha exponì il pensum en tutta clerezza ed ha cumenzà a schliar quel pass per pass.

Ti sas, mes ami, che jau hai renconuschì cleramain dapi che jau sun m’approfundà en ils filosofs che jau na sun tuttavia betg clamà a la speculaziun filosofica e che jau sun ma decidì da laschar dal tuttafatg la detta da quest champ. Dapi lura hai jau laschà per bun bleras chaussas, hai desistì da vulair savair e chapir bler e sun, sco che ti tez m’avevas cusseglià, suandà tant sco pussaivel la vusch en mai sin si’atgna via, ma fidond da mes saun giudizi. Quest retoricher ma pareva uss da construir cun grond talent in edifizi concis che s’auzava siadora sa basond sin ses agens fundaments e ch’existiva sco or d’ina necessitad interna. Be ch’i ma mancava en quel precis quai che jau avess vulì tschertgar lien ed uschia ha quel furmà per mai be in ovra d’art, da la quala l’armonia graziusa e la perfecziun servan be a delectar l’egl. Ma jau hai tadlà gugent l’um cun tut si’eloquenza ch’ha manà mi’attenziun davent da mes patir vi sin sasez ed jau fiss ma surdà ad el da buna veglia, sch’el avess occupà mi’olma tuttina fitg sco mes spiert.

En il fratemp era il temp passà e senza avair remartgà aveva l’aurora gia cumenzà a sclerir il tschiel. Jau hai tschiffà tema auzond cun ina giada ils egls e vesend a sa derasar en l’orient las colurs en tut lur splendur ch’annunzian l’arrivada dal sulegl. Cunter quella n’era da chattar en quest’ura, en la quala las sumbrivas fan parada en tut lur extensiun, nagina protecziun e nagin rempar en questa cuntrada averta! Ed jau n’era betg persul! Jau hai dà in’egliada sin mes accumpagnader ed hai puspè tschiffà tema. – I n’era nagin auter che l’um en il tschop grisch.

El ha surris vesend mia perplexadad ed ha cuntinuà senza ma laschar vegnir a pled: «Lain tuttina, sco quai ch’igl è usit en il mund, cumbinar in mument noss avantatg vicendaivel, da sparter avain nus anc adina temp. La via qua per lung da la muntogna è, cumbain che Vus n’avais betg anc pensà a quai, la suletta che Vus pudais prender cun raschun; giu en la val na dastgais Vus betg ir e returnar sur la muntogna danunder che Vus essas vegnids As vegn a cunvegnir anc bler pli pauc – e questa via qua è gist er la mia. – Jau As ves gia a daventar sblatg en vista al sulegl che leva. Jau As vi emprestar Vossa sumbriva per il temp da nossa cumpagnia e Vus ma supportais persuenter en Vossa vischinanza; Vus n’avais betg pli Voss Bendel cun Vus; jau As vi prestar buns servetschs. Vus na m’avais betg gugent, quai ma displascha. Ma perquai pudais Vus tuttina As servir da mai. Il diavel n’è betg uschè nair sco quai ch’ins al malegia. Ier m’avais Vus vilentà, quai è vair, oz vi jau però laschar quai per bun ed jau As hai gia fatg sumegliar curt la via fin nà qua, quai ma stuais Vus sez conceder. – Surpigliai be ina giada puspè Vossa sumbriva per emprova.»

Il sulegl era lavà, sin via ans vegnivan encunter persunas; jau hai acceptà l’offerta, cumbain cun ina malaveglia interna. Riend ha el laschà ruschnar mia sumbriva per terra, la quala ha immediat prendì en sia plazza sin la sumbriva dal chaval e trottava legramain sper mai. Jau sun ma sentì vaira curius. Jau sun chavaltgà sper in triep glieud da la champagna ora, la quala ha fatg plazza cun tut respect e cun chau scuvrì a l’um bainstant. Jau sun chavaltgà vinavant ed hai guardà cun egliada engurda e cun battacor da la vart giu sper il chaval sin questa sumbriva ch’era uschiglio la mia, la quala jau aveva uss però emprestà d’in ester, gea d’in inimi.

Quel chaminava cuntent sper mai e tschivlava gist ina chanzun. El a pe, jau a chaval, in sturnizi m’ha tschiffà, la tentaziun era memia gronda, jau hai vieut andetgamain las mastrinas, hai dà al chaval omadus sparuns e sun mitschà en tutta spertadad en ina via laterala. Ma i na m’è betg reussì da rapinar la sumbriva. – Strusch che jau aveva vieut il chaval, è quella glischnada da quel ed ha spetgà a l’ur dal stradun sin ses possessur legitim. Plain turpetg hai jau stuì turnar enavos; l’um en il tschop grisch, suenter avair tschivlà a fin en tut ruaus sia chanzun, ha ris ora mai, m’ha puspè mess a lieu la sumbriva e m’ha fatg a savair che quella vegnia pir ad esser fermada vi da mai ed a vulair restar tar mai cura che jau la possedia sco proprietad legitima. «Jau As tegn ferm vi da la sumbriva», ha el cuntinuà, «e Vus na vegnis betg liber da mai. In um ritg sco Vus dovra tuttina ina sumbriva, quai na va betg auter, a Vus ston ins be far la reproscha da betg avair realisà quai pli baud.» –

Jau hai cuntinuà mes viadi sin la medema via; igl èn puspè sa preschentadas tar mai tut las empernaivladads da la vita e schizunt lur splendur; jau ma pudeva mover libramain e facilmain, damai che jau possedeva ina sumbriva, era sche quella era be emprestada, e dapertut giudeva jau la stima che la ritgezza pretenda; ma jau aveva la mort en il cor. Mes accumpagnader misterius, che sa deva ora sco il servitur malvengiant dal pli ritg um dal mund, era extraordinariamain servetschaivel ed ordvart inschignus e versà, ditg curt: l’incarnaziun par excellence dal chombrer d’in um ritg. Ma el na guntgiva betg da mai ed incitava trasor mai, e quai adina cun la pli gronda speranza che jau vegnia finalmain, e saja quai er be per vegnir liber dad el, a serrar giu la fatschenta cun la sumbriva. – El m’era tant mulestus sco odià. Mintgatant aveva jau veritablamain tema dad el. Jau era daventà dal tuttafatg dependent dad el. El ma tegneva en maun suenter m’avair manà enavos en la grondiusadad dal mund, dal qual jau era stà en fugia. Jau stueva supportar si’eloquenza e sentiva pelvaira ch’el aveva raschun. In ritg sto avair ina sumbriva en il mund ed apaina ch’igl aveva num da defender il stadi, il qual el m’aveva gidà a recuperar, sche devi be ina via. Tant era però segir per mai, suenter che jau aveva unfrì mi’amur, suenter che la vita m’era daventada sblatga na vuleva jau betg surdar a questa creatira mi’olma, e sch’i fiss stà per tut las sumbrivas dal mund. Jau n’aveva nagin’idea co che quai dueva ir a finir.

Ina giada sesevan nus davant ina tauna, la quala ils esters che viagiavan tras la muntogna visitavan per ordinari. Ins auda là a strasunar d’ina immensa profunditad flums sutterrans e nagin funs na para da franar la crudada d’in crap ch’ins bitta viaden. Sco savens ma malegiava el cun ina fantasia sfarlattanta e faschond diever da las colurs las pli traglischantas maletgs precis da quai che jau pudess exequir en il mund grazia a mia bursa, sche jau be avess puspè enavos mia sumbriva. Jau aveva tschentà ils cumbels sin mias schanuglias, tegneva zuppà mia fatscha en mes mauns e tadlava l’um fauss cun il cor dividì tranter la tentaziun e la stricta voluntad en mai da resister. Stratg vi e nà da tal conflict intern na pudeva jau betg pli subsister ed hai cumenzà il cumbat decisiv:

«I para che Vus emblidias, mes signur, che jau As hai bain lubì da restar sut tschertas cundiziuns en mia cumpagnia, ma che jau hai ma resalvà mia cumplaina libertad.» – «Sche Vus cumenzais a cumandar, sche pachetesch jau ensemen.» Questa smanatscha exprimiva el savens. Jau hai taschì; el è immediat sa mess a rudlar ensemen mia sumbriva. Jau sun vegnì sblatg, ma hai laschà succeder quai senza dir pled. Igl è suandà in lung taschair. El ha cumenzà a discurrer sco emprim:

«Vus na ma pudais betg star ora, mes signur, Vus m’odiais, jau sai quai: ma pertge m’odiais Vus? Èsi forsa perquai che Vus m’avais attatgà a mesa via e m’avais empruvà da ma prender cun forza mes gnieu d’utschè? U perquai che Vus m’avais empruvà d’engular mes bain, la sumbriva, da la quala Vus avais pensà ch’ella saja be affidada a Vossa sinceradad? Jau da mia vart n’As odiesch betg pervi da quai; a mai pari tut natiral che Vus empruvais da far valair tut Voss avantatgs, Vossa malizia e forza. Che Vus agis dal rest tenor ils princips ils pli severs e pensais sco la sinceradad sezza, è ina predilecziun cunter la quala jau n’hai er nagut. – Jau mez na pens pelvaira betg uschè rigurus sco Vus, jau agesch be sco che Vus pensais. U As hai jau forsa smatgà insacura il polesch cunter la gula per ma patrunar da Vossa preziada olma, simplamain perquai che jau hai gust da quella? Hai jau mess a dies a Vus in servitur perquai che mia bursa è vegnida stgamiada? Hai jau forsa prendì mesiras energicas pervi da quai?» Jau n’hai betg savì tge respunder sin tut quai; el ha cuntinuà: «Laschain per bun, mes signur, laschain per bun! Vus na ma pudais betg vertir; er quai chapesch jau tuttavia e n’As prend quai betg en mal. Nus stuain sparter in da l’auter, quai è cler, ed er Vus cumenzais a ma stuffientar terriblamain. Per As pudair retrair dal tuttafatg da mia preschientscha mulestusa As cussegl jau anc ina giada: Cumprai da mai questa rauba!» – Jau al hai tegnì vi la bursa: «Per quest pretsch?» – «Na!» – Jau hai fatg in profund suspir ed hai puspè prendì il pled: «Sche bun pia. Jau insist, mes signur, lain sparter in da l’auter. Na ma bloccai betg pli ditg la via sin quest mund ch’è speranza grond avunda per nus omadus.» El ha surris ed ha respundi: «Jau vom, mes signur. Avant As vi jau però instruir, co che Vus pudais scalinar suenter mai, sche Vus duessas desiderar insacura da puspè vesair Voss umilitaivel famegl: Vus duvrais be scurlattar Vossa bursa ch’ils marenghins perpetens sclingian lien; quest tun m’attira ladinamain. En quest mund ha mintgin en egl ses avantatg; ma Vus vesais che jau pens a medem temp a Vus, pertge che jau As rend apparentamain accessibel ina nova forza. – O questa bursa! – Avessan las chamulaunas gia maglià si Vossa sumbriva, sche furmass quella vinavant in ferm liom tranter nus. Basta! Vus disponis da mai sur mes aur, cumandai er en avegnir sin Voss servitur, Vus savais che jau ma poss mussar ordvart servetschaivel envers mes amis e che surtut ils ritgs fan gugent buna farina cun mai. Be tant As laschai esser ditg, mes signur: Vossa sumbriva na survegnis Vus mai pli, auter che sut ina cundiziun.»

Figuras da temps passads èn cumparidas davant mi’olma. Jau al hai dumandà en tutta prescha: «Avais Vus gì retschet a ses temp ina suttascripziun da signur John?» – El ha surris. – «Tar in uschè bun ami n’è quai tuttavia betg stà necessari.» – «Nua è el? per l’amur da Dieu, jau vi savair quai!» In pau intschert ha el chatschà il maun en il satg or dal qual el ha tratg per ils chavels la figura sblatga e defurmada da Thomas John. Ed ils levs da bara tut blaus èn sa muventads tar ils pleds pesants: «Justo judicio Dei judicatus sum; Justo judicio Dei condemnatus sum.» (Tras la gista sentenzia da Dieu sun jau vegnì sentenzia; tras la gista sentenzia da Dieu sun jau vegnì condemnà). Jau sun ma snuì e bittond en tutta prescha la bursa sclinginta en la profunditad, hai jau ditg ad el ils davos pleds: «Jau implor tai en num da Dieu, orribel! Fa che ti vegnias davent e na ta mussa mai pli davant mes egls!» El è stà si cun tschera sombra ed è dalunga svanì davos la grippa che cunfinava il lieu surcreschì.

IX.
[edit]

Jau seseva qua senza sumbriva e senza daners; ma in grev burdi era allontanà da mes pèz ed jau era da buna luna. N’avess jau betg er gì pers mi’amur u avess jau be pudì ma sentir senza culpa tar questa sperdita – lura crai jau che jau avess pudì esser ventiraivel. Ma jau na saveva betg tge pigliar a mauns. Jau hai intercurì mes satgs ed hai anc chattà lien intgins marenghins; jau als hai dumbrà ed hai ris. – Mes chavals eran anc giu sper l’ustaria, jau ma vargugnava da returnar là, jau stueva almain spetgar fin ch’il sulegl era ì da rendì; el steva anc aut sin tschiel. Jau sun ma tschentà en la sumbriva da las proximas plantas e sun ma durmentà ruassaivlamain.

Maletgs grazius èn s’unids en in saut arius ad in siemi ordvart plaschaivel. Mina, cun in tschupè da flurs en ils chavels, è ballantschada sper mai vi ed ha surris amiaivlamain si per mai. Er Bendel, il servient onest, era ornà cun flurs ed è passà sperasvi salidond amiaivlamain. Anc blers auters hai jau vis, e sco ch’i m’ha parì er tai, Chamisso, en la fulla lontana. Ina glisch clera resplendeva, quella n’aveva però nagina sumbriva e tge ch’era anc pli curius, i na veseva betg or mal – flurs e chanzuns, amur e plaschair, sut retschas da palmas. – – Las figuras moviblas e levamain sfruschadas ora dal vent na pudeva jau ni tegnair ferm ni explitgar; ma jau sai che jau siemiava gugent tals siemis e che jau ma pertgirava da vegnir alert; e propi era jau gia sveglià e tegneva anc serrà ils egls per pudair retegnair pli ditg davant mi’olma las figuras svanintas.

Finalmain hai jau avert ils egls, il sulegl steva anc vi dal tschiel, ma en l’ost; jau aveva durmì tras l’entira notg. Jau hai prendì quai per in segn da betg returnar tar l’ustaria. Quai che jau possedeva anc là hai jau dà tgunschamain per pers e sun ma decidì da chaminar per lung ina via laterala che manava al pe da la muntogna cuverta cun guaud, surlaschond al destin tge ch’el haja en il senn da pigliar a maun cun mai. Jau n’hai betg guardà enavos e n’hai er betg pensà londervi – quai che jau avess tuttavia pudì far – da ma drizzar a Bendel, il qual jau aveva laschà enavos sco um ritg. Jau hai contemplà vi da mai il nov caracter che jau dueva occupar en il mund: mes vestgì era fitg modest. Jau purtava ina veglia kutka naira che jau aveva gia purtà a Berlin e la quala, jau na sai betg co, m’era pir puspè vegnida en maun per quest viadi. Ultra da quai purtava jau sin il chau in chapè da viadi e vi dals pes in pèr vegls stivals. Jau sun stà en pe, hai anc ma taglià al lieu ina channa da ragisch sco regurdientscha e sun dalunga ma mess sin via.

En il guaud hai jau entupà in vegl pur che m’ha salidà amiaivlamain e cun il qual jau sun vegnì en il discurs. Sco in viandant interessà sun jau l’emprim m’infurmà suenter la via, alura suenter la regiun e ses abitants, suenter ils products da la muntogna ed auter pli. Detagliadamain ha el respundì tut mias dumondas. Nus essan arrivads sper il letg d’in flum muntagnard ch’aveva devastà in vast toc dal guaud. Jau sun ma snuì internamain en vista a quest spazi illuminà dal sulegl; jau hai laschà passar ordavant l’um dal pajais. Amez il lieu privlus è el però sa fermà ed è sa vieut vers mai per ma raquintar l’istorgia da questa devastaziun. El ha bainspert remartgà tge che ma mancava ed ha dalunga interrut ses discurs: «Ma co è quai pussaivel, il signur n’ha gea nagina sumbriva!» – «Deplorablamain! Deplorablamain!», hai jau respundì suspirond. «Durant ina lunga, nauscha malsogna hai jau pers chavels, unglas e sumbriva. Guardai, bab, en mia vegliadetgna, ils chavels che m’èn puspè creschids èn tut alvs, las unglas fitg curtas e la sumbriva na vul betg anc propi crescher puspè.» – «Ai! Ai!», ha ditg l’um vegl scurlattond il chau, «nagina sumbriva, quai è nausch! Quai è stà ina nauscha malsogna ch’ha tutgà il signur.» Ma el n’ha betg cuntinuà cun ses raquint ed apaina ch’igl è sa mussada ina via laterala è el ì davent da mai senza dir pled. – Pitras larmas han danovamain tremblà sin mias vistas e mia allegria è stada svanida.

Cun cor grev hai jau cuntinuà mes viadi e n’hai betg pli tschertgà la cumpagnia d’in auter uman. Jau sun ma tegnì en il pli stgir guaud e stueva mintgatant, per traversar in tschancun che vegniva sclerì dal sulegl, spetgar uras sinaquai che l’egliada da nagin uman ma scumondia il passagi. La saira empruvava jau da survegnir albiert en ils vitgs. Jau era atgnamain sin via vers ina miniera en la muntogna, nua che jau aveva en il senn da chattar lavur sut terra; pertge che abstrahà dal fatg che mia situaziun actuala ma cumandava da procurar sez per mes da viver, aveva jau bain realisà che be lavur fadiusa saja abla da ma proteger cunter mes patratgs destructivs.

In pèr dis da plievgia m’han sustegnì in pau sin la via, ma a donn e cust dals stivals, dals quals la sola era fatga per il cont Peter e betg per il famegl a pe. Jau gieva gia sin ils pes nivs. Jau stueva procurar per in pèr novs stivals. L’autra damaun hai jau fatg questa fatschenta en in vitget nua ch’igl era gist fiera e nua ch’i vegnivan vendids en ina butia stivals vegls e novs. Jau hai elegì e martgadà ditg e bain. Sin in pèr novs che jau avess gì gugent, hai jau stuì desister; il pretsch aut m’ha starmentà. Jau sun pia ma cuntentà cun vegls ch’eran anc buns e ferms ed ils quals il bel mattatsch cun ritschas blondas che manava la butia m’ha surdà, riend amiaivlamain, cunter pajament en daner contant, ma giavischond buna fortuna sin via. Jau als hai dalunga tratg en e sun sortì dal lieu tras la porta che manava vers nord.

Jau era approfundà dal tuttafatg en mes patratgs e veseva strusch nua che jau tschentava il pe, pertge che jau pensava a la miniera, la quala jau sperava da cuntanscher la saira e nua che jau na saveva betg propi co che jau ma duaja annunziar. Jau n’era anc betg chaminà duatschient meters che jau hai realisà che jau era vegnì giu da via; jau hai guardà enturn, jau ma chattava en in guaud da pigns vegliander, en il qual la segir na pareva anc mai d’avair rebattì. Jau sun anc avanzà in pèr pass e sun ma chattà entamez grippa deserta ch’era be surcreschida cun mistgel e spezias da fendacrap e tranter la quala sa chattavan champs da naiv e da glatsch. L’aria era fitg fraida, jau hai guardà enturn, il guaud era svanì davos mai. Jau hai anc fatg in pèr pass – enturn mai regiva la quietezza da la mort, senza fin s’extendeva il glatsch sin il qual jau steva e sur il qual ruassava ina greva e spessa brentina; il sulegl steva cotschen sco sang a l’ur da l’orizont. La fradaglia era insupportabla. Jau na saveva betg tge ch’era capità cun mai, il fraid marventant m’ha sfurzà d’accelerar mes pass, jau hai be udì il ramurim d’auas lontanas, in pass ed jau era a la riva da glatsch d’in ocean. Muntaneras infinitas da chauns da la mar sa bittavan cun gronda ramur davant mai en las undas. Jau sun suandà questa riva, jau hai puspè vis grippa niva, terra, guauds da badugns e guauds da pigns, jau sun anc chaminà in pèr minutas davant mai vi. I regiva in chaud stenschent, jau hai guardà enturn, jau steva tranter champs da ris bain construids sut murers. Jau sun ma mess en lur sumbriva, jau hai guardà sin l’ura, jau aveva bandunà la fiera avant stgars in quart d’ura, – jau hai cartì da siemiar, jau ma hai ruis en la lieunga per ma svegliar; ma jau era propi alert. – Jau hai serrà ils egls per resumar mes patratgs. – Jau hai udì a discurrer davant mai curiusas silbas tras il nas: dus Chinais, d’enconuscher senza dubi vi da lur fisionomia, schebain che jau na vuleva betg crair a lur vestgadira, m’han pledentà en la moda usitada da lur pajais ed en lur lingua; jau sun stà en pe ed hai fatg dus pass enavos. Jau n’als veseva betg pli, la cuntrada era sa midada dal tuttafatg: plantas e guauds enstagl da champs da ris. Jau hai contemplà questas plantas e las ervas che flurivan enturn mai; tar quellas che jau enconuscheva sa tractavi da plantas da l’Asia dal Sidost; jau ma vuleva avischinar ad ina da las plantas, in pass – e puspè era tut sa midà. Jau sun uss ma mess en lingia, sco in recrut che vegn exercità, e sun chaminà plaun e ponderà. Cuntradas che sa midavan misteriusamain, planiras, palids, muntognas, steppa, deserts da sablun sa rasavan ora davant mi’egliada surpraisa: senza dubi, jau purtava vi da mes pes stivals da set miglias.

X.
[edit]

Jau sun crudà en devoziun mitta sin mias schanuglias ed hai spons larmas d’engraziaivladad – pertge che cun ina giada steva mes avegnir a moda clera davant mi’olma. Exclus tras culpa da pli baud da la societad umana, sun jau enstagl vegnì manà a la natira, la quala jau hai adina amà, m’è la terra vegnida dada sco in ritg curtin, il studi sco direcziun e forza da mia vita e sco finamira da quella la scienza. I n’è betg stà ina decisiun che jau hai prendì. Jau hai be empruvà dapi lura da represchentar cun diligenza mitta, severa e nunstanclentaivla quai che cumpareva qua a moda clera ed accumplida sco maletg originar davant mes egl intern. E mia cuntentezza cun mamez ha dependì dal grad da coincidenza tranter il represchentà ed il maletg originar.

Jau sun ma fatg si e senza targlinar hai jau cun ina svelta egliada prendì possess dal champ dal qual jau vuleva racoltar en avegnir. – Jau steva sin las autezzas dal Tibet ed il sulegl che m’era levà avant paucas uras sa sbassava qua gia vers il tschiel da la saira, jau hai percurrì l’Asia da l’ost vers il vest, surpassond ses curs, e sun entrà en l’Africa. Plain mirveglias hai jau guardà enturn en quella, la percurrind pliras giadas sin tuttas varts. Contemplond en l’Egipta las veglias piramidas e tempels, hai jau chattà adagur en il desert, betg lunsch davent da la citad da Theba cun sias tschient portas, ils cuvels en ils quals eremits cristians vivevan uschiglio. Tuttenina èsi stà cler e net, qua dueva esser mes dachasa. – Jau hai elegì in dals pli zuppads – ch’era a medem temp spazius, cumadaivel e nunaccessibel per ils schacals – sco mia dimora futura ed hai cuntinuà mes viadi.

Tar las pitgas da Hercules sun jau entrà en l’Europa e suenter avair inspectà sias provinzas meridiunalas e settentriunalas sun jau passà da l’Asia dal Nord sur il glatscher polar en la Grönlanda ed en l’America, hai percurrì las duas parts da quest continent e l’enviern che regiva gia en il sid m’ha puspè chatschà sur il Cap Horn vers nord.

Jau sun ma fermà enfin ch’igl ha cumenzà a far di en l’Asia da l’Ost ed hai cuntinuà mes viadi pir suenter avair ruassà in mument. Tras las duas Americas sun jau suandà la chadaina da muntognas ch’enserra las pli autas elevaziuns ch’èn enconuschentas sin nossa terra.

Plaunsieu e precautamain sun jau chaminà da muntogna tar muntogna, baud sur vulcans flammegiants, baud sur cuplas ennavadas, savens respirond be cun fadia, jau hai cuntanschì la Muntogna d’Elia e sun siglì sur la Via da Bering en l’Asia. – Jau sun suandà la costa occidentala da quella cun tut sias stortas ed hai intercurì cun interess spezial tgeninas da las inslas da lezza regiun che ma fissan accessiblas. Da la Peninsla Malacca m’han mes stivals purtà a Sumatra, Java, Bali e Lamboc, jau hai empruvà – senza guntgir il privel, ma tuttina adina adumbatten – da ma fular via sur las inslas pli pitschnas e la grippa da la quala questa mar è plaina, da chattar in passadi en il nordvest vers Borneo ed autras inslas da quest archipel. Ma jau hai stuì sepulir questa speranza. La finala sun jau ma tschentà sin il piz il pli orasum da Lamboc, e la fatscha drizzada vers sidost hai jau bragì sco pusà cunter il giatter bain serrà da mia praschun, d’esser arrivà uschè spert a mes cunfin. A mai duevan restar inaccessibels tant la Nova Ollanda ordvart remartgabla sco er la Mar dal Sid cun sias inslas da zoofitas che furman territoris uschè centrals per chapir il mund e ses vestgì stgaffì dal sulegl, vul dir la flora e fauna. Ed uschia era quai che jau vuleva rimnar e construir gia condemnà da l’entschatta ennà da restar be in fragment. – O mes Adelbert, quant invanas èn bain las stentas dals umans!

Savens hai jau empruvà durant il pli criv enviern da l’emisfera sid da far ils duatschient pass che ma spartivan dal Pajas Van Diemen e da la Nova Ollanda chaminond sur il glatscher polar vers vest – e quai senza dar bada da mes return e dueva quest pajais nausch er sa serrar sur mai sco il viertgel da mes vaschè – ed hai fatg sur glatsch rut cun ristga narra pass desperads, opost a la fradaglia ed als chaprizis da la mar. Tut adumbatten, fin oz n’hai jau betg anc mess pe en la Nova Ollanda – jau sun alura returnà mintga giada sin l’insla Lamboc, sun ma tschentà sin ses piz il pli orasum ed hai puspè bragì, la fatscha drizzada vers sidost, sco pusà cunter il giatter bain serrà da mia praschun.

La finala sun jau ma stratg davent da quest lieu e cun cor grev sun jau puspè entrà en l’Asia Centrala. Jau hai danovamain percurrì quella, suandond l’aurora vers vest, e sun anc arrivà la notg en la Thebais tar la chasa che jau aveva elegì durant las uras dal suentermezdi dal di avant.

Apaina che jau aveva ruassà in pau e ch’i fascheva di sur l’Europa, hai jau l’emprim procurà per tut quai che jau duvrava. – Sco emprim franaders, pertge che jau aveva experimentà quant malcumadaivel ch’i saja da betg pudair scursanir ses pass autramain per pudair intercurir cumadaivlamain chaussas che sa chattan en la vischinanza che cun trair or ils stivals. In pèr pantoflas tratgas suravi han gì perfetgamain l’effect che jau m’aveva giavischà e pli tard purtava jau schizunt adina dua pèra sin mai, perquai che jau las hai bittà pliras giadas davent dals pes senza avair temp da las prender si da plaun sche jau vegniva spaventà durant botanisar da liuns, umans u hienas. Mia fitg buna ura ha servì d’excellent cronometer per la curta durada da mias excursiuns. Ultra da quai duvrava jau in sextant, intgins instruments fisicals e cudeschs.

Per manar natiers tut quai, sun jau viagià pliras giadas plain anguscha en las citads da Londra e Paris; per fortuna sa chattavan quellas gist en la sumbriva d’ina tschajera che m’era favuraivla. Cura ch’il rest da mes aur da striegn è stà duvrà, hai jau manà natiers sco med da pajament ivur african ch’era lev da chattar; jau stueva però eleger ils dents ils pli pitschens che na surpassavan betg mias forzas. Gia suenter curt temp era jau munì ed equipà cun tut quai ch’i duvrava ed jau hai immediat cumenzà mia nova moda da viver sco scienzià privatisant.

Jau sun girà enturn sin terra, mesirond baud sias autezzas, baud la temperatura da sias funtaunas e l’aria, baud observond animals, baud intercurind plantas; jau sun festinà da l’equator al pol, d’in mund en l’auter, cumparegliond experientschas cun experientschas. Ils ovs dals struts africans u dals utschels da la mar nordics e fritgs, surtut da las palmas tropicas e bananas, furmavan mia vivonda usitada. Per mancanza da fortuna aveva jau sco surrogat la nicotiana e per il contact ed ils lioms umans l’amur d’in fidaivel pudel che ma pertgirava mia tauna en la Thebais e che sigliva si vi da mai plain plaschair cura che jau returnava chargià cun novs stgazis e che ma laschava tuttina sentir a moda dals umans che jau na saja betg persul sin terra. Ma anc ma dueva in’aventura manar enavos tranter ils umans.

XI.
[edit]

Ma chattond ina giada a la costa da Nordland, cun stivals franads e rimnond fletga ed algas, è cumparì tut nunspetgadamain davos in grip in urs da glatsch ch’è s’avischinà a mai. Jau vuleva, suenter avair bittà davent las pantoflas, passar sin in’insla ch’era situada visavi e vers la quala in grip niv che vargava entamez or da las undas ma separava la via. Cun in pe sun jau passà ferm sin il grip e sun crudà da l’autra vart en la mar. Senza che jau avess vis, m’era numnadamain restada tatgada la pantofla vi da l’auter pe.

La gronda fradur ha prendì possess da mai e be cun fadia m’èsi reussì da spendrar mia vita or da quest privel; apaina arrivà a terra, sun jau currì il pli svelt pussaivel vers il desert libic per ma sientar al sulegl. Essend expost a quel m’ha el però brischà uschè ferm sin il chau che jau sun puspè stgarpitscha fitg malsaun vers nord. Cun far gronds moviments hai jau empruvà da ma procurar levgiament e sun currì cun pass malsegirs e svelts dal vest vers l’ost e da l’ost vers vest. Jau ma chattava baud en il di e baud en la notg, baud en la stad e baud en la fradaglia d’enviern.

Jau na sai betg quant ditg che jau sun ì vi e nà en questa moda sin terra. Ina terribla fevra ardeva en mias avainas, cun gronda tema hai jau sentì a ma bandunar la schientscha. Tar tut la disfortuna èsi anc capità che jau sun passà en mes currim malprecaut ad insatgi sin il pe. Jau al pudeva avair fatg mal; jau hai survegnì in ferm stausch e sun dà per terra. –

Vegnind puspè tar mamez, giascheva jau ruassaivlamain en in bun letg che steva tranter blers auters letgs en ina gronda e bella sala. Insatgi seseva sper mes chau; umans gievan tras la sala d’in letg a l’auter. Els èn vegnids davant il mes ed han discurrì sur da mai. Els ma numnavan però ‹Numer dudesch› e quai cumbain ch’i steva scrit – senza dubi e senza che quai fiss in’illusiun – vi da la paraid da l’autra vart da mes letg sin ina tavla da marmel nair cun gronds bustabs dad aur mes num

PETER SCHLEMIHL

e quai bain legibel e scrit tut correct. Sin la tavla stevan sut mes num anc duas retschas da bustabs, jau era però memia flaivel per las rablar ora ed hai puspè serrà ils egls. –

Jau hai udì a preleger cler e bain insatge nua ch’i vegniva discurrì da Peter Schlemihl, jau na sun però betg stà bun da chapir il senn. Jau hai vis a cumparair davant mes letg in um amiaivel ed ina fitg bella dunna en vestgadira naira. Las persunas na m’eran betg estras e tuttina na las hai jau betg enconuschì.

Igl è passà in temp ed jau sun puspè ma revegnì in pau. Jau aveva num ‹Numer dudesch› e ‹Numer dudesch› valeva pervi da sia barba lunga sco gidieu, senza però vegnir tgirà main bain pervi da quai. Ch’el n’aveva nagina sumbriva na pareva nagin d’avair vis. Sco ch’ins m’ha sincerà, sa chattavan mes stivals e tut las autras chaussas ch’ins aveva chattà tar mai cura che jau era vegnì manà nà qua en in lieu salv e segir per ma vegnir returnadas suenter mia reconvalescenza. Il lieu nua che jau giascheva malsaun sa numnava Schlemihlium; tge che vegniva prelegì mintga di davart Peter Schlemihl era in’admoniziun d’urar per quel sco iniziant e benefactur da questa fundaziun. L’um amiaivel che jau aveva vis sper mes letg era Bendel, la bella dunna Mina.

Jau sun guarì en il Schlemihlium senza vegnir enconuschì e sun anc vegnì a savair dapli, jau era en la citad nativa da Bendel, nua ch’el aveva fatg si sut mes num da la restanza da mes aur – che n’era uschiglio betg sa mussà sco gronda benedicziun – quest ospizi, en il qual sventirads ma benedivan ed il qual el survegliava. Mina era vaiva, in process penal disfortunà aveva custà al signur Rascal la vita ed ad ella sezza la gronda part da sia facultad. Ses geniturs na vivevan betg pli. Ella viveva qua sco vaiva pietusa faschond ovras da charitad.

Ina giada ha ella discurrì cun il signur Bendel al pe dal letg numer dudesch: «Pertge, Vus dunna uschè generusa, vulais As opponer uschè savens a la nauscha aria che regia qua? Duess il destin esser uschè dir cun Vus che Vus desiderais da murir?» – «Na, signur Bendel, dapi che jau hai smess da siemiar mes lung siemi e sun ma svegliada en mamezza, vai bain cun mai, dapi lura na desideresch jau betg pli e na tem betg pli la mort. Dapi lura pens jau da buna luna al passà ed al futur. N’èsi betg er cun ina ventira interna mitta che Vus servis a moda uschè pietusa a Voss ami?» «Dieu saja engrazià, bain, nobla dunna. Igl è tuttina ì cun nus a moda mirvegliusa. Senza far blers patratgs avain nus bavì bler dal bun e mals fitg dolurus or dal bitger ch’era emplenì fin sisum. Ussa è el vid; ins pudess pensar che quai saja tut be stà l’emprova e spetgar, preparà cun sabia enconuschientscha, l’entschatta per propi. In auter cumenzament sa mussa ussa sco nov’entschatta ed ins na desiderescha betg enavos l’emprim gieu engianus ed è, tut en tut, tuttina cuntent d’avair vivì quel sco ch’el era. Ultra da quai chat jau en mes intern la confidenza ch’i stoppia ir meglier ussa cun noss vegl ami ch’antruras.» – «En mai era», ha respundì la bella vaiva ed els èn ids sper mai vi.

Quest discurs aveva laschà enavos en mai ina profunda impressiun; ma en mes spiert era jau indecis, schebain jau ma duaja dar d’enconuscher ubain ir davent senza esser vegnì enconuschì. – Jau sun ma decidì. Jau hai ma fatg dar palpiri e rispli ed hai scrit ils pleds:

«Er cun Voss vegl ami vai meglier ch’antruras e sche el sto far penetienzia sche è quai ina penetienzia da reconciliaziun.»

Sinaquai hai jau giavischà da ma pudair vestgir, damai che jau ma sentia restabilì in pau. Ins è ì per la clav che tutgava tar la pitschna stgaffa sper mes letg. En quella hai jau chattà tut quai che tutgava a mai. Jau sun ma vestgì, hai pendì enturn sur mia kutka naira mia capsla botanica, en la quala jau hai puspè chattà cun plaschair mias fletgas nordicas, hai tratg en mes stivals, hai mess il cedel scrit sin mes letg ed apaina che l’isch è s’avert, era jau gia lunsch davent sin viadi vers la Thebais.

Faschond per lung da la costa siriana la via sin la quala jau era m’absentà la davosa giada da chasa, hai jau vis a ma vegnir encunter mes pover Figaro. Quest grondius pudel pareva dad ir encunter sin ils fastizs a ses signur, sin il qual el pudeva avair spetgà ditg a chasa. Jau sun ma fermà ed al hai clamà. Urlond è el currì natiers ed è siglì si vi da mai cun milli expressiuns commuventantas da si’allegria innocenta. Jau al hai prendì sut mes bratsch, pertge ch’el na ma pudeva sa chapescha betg suandar, ed al hai puspè manà cun mai a chasa.

Là hai jau chattà tut en il meglier urden ed hai reprendì pass per pass, apaina che jau hai recuperà mias forzas, mias occupaziuns e mia moda da viver da pli baud. Be che jau hai tegnì in entir onn distanza da la fradaglia polara che na ma fascheva insumma betg bain.

Ed en questa moda, mes char Chamisso, viv jau anc oz. Mes stivals na s’isan betg, cuntrari a quai che la fitg erudita ovra dal famus Tieckius, ‹De rebus gestis Pollicilli›, m’ha fatg temair l’entschatta. Lur forza resta intacta; be mia forza tschessa plaunsieu, ma almain hai jau la consolaziun da l’avair duvrà per in intent en direcziun cuntinuanta, e quai betg senza success. La terra hai jau emprendì d’enconuscher uschè lunsch sco quai che mes stivals han tanschì, sias furmaziuns, sias autezzas, sia temperatura, si’atmosfera en tut lur midadas, ils fenomens da sia forza magnetica, la vita sin ella, surtut en il reginavel da las plantas, e quai pli detagliadamain che mintga uman avant mai. En pliras ovras hai jau ordinà ils fatgs a moda uschè precisa e clera sco pussaivel e mias conclusiuns ed opiniuns hai jau nudà curtamain en intgins tractats. – Jau hai fixà la geografia da l’Africa Centrala e dals pajais polars dal nord, da l’Asia Centrala e da sias costas orientalas. Mia ‹Historia stirpium plantarum utriusque orbis› stat qua sco grond fragment da la ‹Flora universalis terrae› e sco ina part da mia ‹Systema naturae›. Jau crai da betg be avair augmentà là senza difficultads per almain in terz il dumber da las spezias enconuschentas, mabain d’er avair fatg insatge per il sistem natiral e per la geografia da las plantas. Uss lavur jau diligentamain vi da mia fauna. Jau vegn a procurar che mes manuscrits vegnan deponids avant mia mort tar l’Universitad da Berlin.

E tai, mes char Chamisso, hai jau elegì per tegnair en salv mi’istorgia miraculusa, sinaquai ch’ella possia servir, cura che jau sun svanì da la terra, a baininqual da ses abitants sco instrucziun nizzaivla. Ti però, mes ami, sche ti vuls viver tranter ils umans sche emprenda da respectar l’emprim la sumbriva ed alura ils daners. Vuls ti però viver be per tatez e per tes meglier jau, o alura na dovras ti nagin cussegl.

Explicit