Historija serbskeho naroda/Stare časy

§1. Słowjenjo a Němcy

Hdyž so Khrystus narodźi, zajimachu naši prawótcy wobšěrne kraje wosrjedź Europy wot Rheina hač do Dněpra a wot baltiskeho morja hač do Italskeje a Grekskeje. A dokelž wšitcy podobnu rěč wužiwachu a po słowje so póznawachu, tohodla mjenowachu so wšitcy Słowjenjo.

K wječoru wot Słowjanow při Wezerje a delnim Rheinje bydlachu Teutonowje, kotřiž słowjanskeje rěče njerozymjachu, na słowjanske słowo njewotmołwjachu, jako bychu němi byli; tohodla pomjenowachu jich Němcow, kotřiž zaso wšitkim Słowjanam „Wenden“ rěkachu.

Słowjenjo a Němcy rozdźělachu so hižo tehdy mjez sobu nic jeno po rěči, ale tež po nałožku; přetož mjez tym zo Němcy do wojowaŕskeho žiwjenja so zalubowawši pod wjednistwom mócnišich splahow při móŕskich brjohach so rozšěrjachu abo do bohateje Gallije so ćišćachu, wjedźechu Słowjenjo, dokelž domjace a swójbne žiwjenje wosebje lubowachu, pastyŕsko-rólniske žiwjenje a wotdobywachu zemi wšitko to, štož bě za zdźerženje čłowjeka trěbne. To běše wulke dźěło. Wótcy prócowachu so za dźěći, cyłe splahi poswjećachu swoje žiwjenje wobdźěłanju a wobžiwjenju přirody.

§2. Přiroda kraja

Kraj, kotryž bě po Božim wjedźenju našim prjedownikam za zasydlenje postajeny, běše w starym času cyle hinaši, hač jón nětko widźimy. Tam, hdźež su nětko wobdźěłane pola, wsy a města, — běchu lěsy, hdźež su pastwišća a łuki – přesćěrachu so njepřistupne tonidła a bahna, z bozom rohožinu a rokotom porosćene. Mochi, syćizny, smjeny a druhe bahnate rostliny, kiž šěroke přestrěnje pokrywachu, žiwjachu črjódu překasancow, włakow a wódnych ptakow. Nětšiče Błóta při delnjej Sprewi njejsu ničo w přirunanju z tym, štož běše před tysac lětami, a što mamy hakle prajić wo starodawnych časach, hdyž so čłowječa próca njebě hišće tutych přepadowatych městnosći ani dótknuła! We wony času předstawjachu błóta a bahna na pobrjohach Wódry, Sprewje, Łobja a Habole wosebitu přirodu, połnu bujneho a z kwětkami zdebjeneho rostlinstwa. Z rědka zwaži so dźiwje zwěrjo do tutych zelencow a přepadowatych tonidłow pohladać, na kotrež čłowječa noha njebě postupiła, ale jenož fifolenje ptačiny a rjechtanje žabow.

Z tonidłow a bahnow cyrčace wody hromadźachu so do hłubšich rěčkow a rěkow, wjele włóžnoty ze sebje wotdźělejcy, štož rosćenju rokota, wjeŕby, jiwy, wólšiny, wosycy, topoła a wrjosu howješe. Powyšene městna, z bahnami wobdate, pokrywachu s z lěsami po wšelakosći pódy. Na pěskatych pohórkach měšachu so khójny ze škowrjenčinu, jědlemi, a wokoło nich na wobrubje lěsa rosćechu brězy. Wšitke tute žiwicate a brěčkate štomy napjelnjachu powětr ze sylnej wónju, kotruž móže jenož tón sebi myslić, kiž je w pralěsach přebywał. Na čornozemi tworjachu duby a buki ze swojimi hałuzami kryw, přez kotryž słónčne pruhi ženje hač na jich korjenje nejswěćachu. Tute nadobne štomy njezapowědźachu w swojim towaŕstwje zhromadne byće hrabam, jaworam, jaslam, klonam, wjazam, jabłonjam, krušwinam, slowčinam, ani tež najmjeńšim bratram, najbóle šěroko rosćacym: bozam, akacijam, lěšćinam, šipkam, pólnym róžam a t.d.

W pralěsach a husćinach, z mnohosću pjeńkow zawalanych, z wětrom wuwróćanych, a z powitkami na štomach so plećacymi zaćěmnjenych, knježachu swobodnje črjódy zwěrjatow, mjez kotrymiž prěnje město zajimachu tury, zubry a buwoły, jako kralowje, wokoło nich pak jako hibite poddanstwo: łósy, jelenje, sorny, kotrež w spěrnym běhu tam a sem ćahajcy sebi městnišća pytachu, hdźež běchu před napadom łakacych wjelkow wěste; přetož wjelki přiběhowachu hižo w Khrystusowym času ze Skandinaviskeje po lodach baltiskeho morja do słowjanskich krajow, runje tak jako nětko, a pytachu sebi žiwnosć w cuzym kraju, hdyž jim we wótcnych skandinavskich horach hłód ze smjerću hrožeše. Druhdy spytowachu so wjelki z dźiwimi swinjemi, kotrež wosebje w dubowych hajach přebywachu, hdźež mějachu w žołdźach dosahacu picu. Tu wojowaše so často wo žiwjenje,. Zubiska kundrosa rozpróchu často brjuchi wobžernych wjelkow, ale te nasaźichu rad swoje žiwjenje, zo bychu raz plecowinu njepřećela woptać móhłe. Staršniši dyžli druhe zwěrjata běše mjedwědź, přetož před sylnymi rohami turow abo buwołow móžeše lohcy na štom skočić, a druhich zwěrjatow so njeboješe; jenož před wjelkami dyrbješe so na kedźbu brać, dokelž te móžachu w khowankach potajene njejabcy jeho wobskočić a běda jemu, njeby-li na štom skočił, abo njeby-li młody štom z korjenjom wutorhnył a z nim jako ze šwikadłom na hłowy zdźiwjenych nejpřećelow praskał. W zdalenosći wot hołka wjetšich zwěrjatow suwachu so po štomach rysy, kuny, žrawcy, dźiwje kóčki, skónčnje wěwjeŕčki, kotrež staroćiwje worjechi do dupow nošachu, zo bychu wosrjedź zymy z hłodom njezahinyłe. Zase druhe zwěrjata, jako liški, šwincy, kanikle před mócnišimi so bojicy khowachu so w dźěrach, a zajaz jeničcy w ćěkanju spomóženje namakacy lubowaše pola při lěsach, hdźež jeho spěšne nohi nejbychu zadźěwkow namakałe.

Pod khłódkom pralěsow spěchowaše włóžnota lěsow přiběranje wodow, kotrež tehdy wjele wyše stojachu dyžli nětko. Rěki mějachu wodowe zjednoćenja z druhimi rěkami a jězorami, nětko dospołnje wuskhnywše doliny běchu z wodu pokryte a po cyłym kraju tworjachu so kupy. Při tajkej mnohosći wodow płódnjachu so ryby wšelakich družinow: łososy a jasotry napjelnjachu před někotrymi lětstotkami hišće Łobjo a Wódru, a mjeńšich rybow dotal njeje njedostatk. Z jednym słowom, přiroda njeje swojich darow lutowała w kraju, kotryž měješ naša wótčina być.

§3. Prěnje zasydlenje

W kraju z wodami a bahnami přećehnjenym abo z lěsami porosćenym, hdźež hłowne drohi po rěkach wjedźechu, móžachu napřihódniše městna přebywanja za prěnich zasydlerjow jenož pobrjohi rěkow być, po kotrychž bě móžno lóže wšitke potřěbnosće dostać, do zjednoćenja ze susodami stupić a w strachach z ćěkanjom so wumóc. W rěkach namaka so wobstajne zežiwjenje a prjed hač so poradźi w lěsach zwěrinu morić, zdźeržachu ryby čłowjeka před hłodom. Tola wšudźe njepřihodźachu so brjohi rěkow za zasydlenje. W někotrych městnach zadźěwachu wuwróćene stolětne duby ze swojimi krjenjemi přistupej z rěki k brjohej, w druhich činjachu bahna a tonidła brjohi njepřistupne ze strony sucheho kraja. Tuž dyrbjachu so suche a přistupne brjohi pytać wosebje při brodach, hdźež móžeše so nic jeno na čołmje, ale tež pěši, byrnje hač do šije we wodźe, runje na napřećiwny brjóh docpěć. W tajkich městach załožene wsy pomjenowachu so: Brěg, Přibrěg, Brod, Brody, Přewoz (Prjawoz), Rěčicy, Zarěč atd. A stoješe-li wjes při zjednoćenju dweju rěkow, mjenowachu ju Mjezyrěč, Widła, Wusće.

Druhe wsy mjenowachu so po městnosćach, na kotrychž ležachu: Hora, Zahoŕ, Podhoŕ, Stok, Podstup, Mokro, Sucha, Błonje, Mochow, Delany, Dolks, Jězory, Kalawa, Kalisko, Kamjenc, Kamjenna, Khołm, Khrósćicy, Łuh, Łukow, Lěskow, Nižin, Rowne, Wysoka.

Wo lěsnych rostlinow su mjena: Bor, Bórk, Bórkowy, Brězow, Brěznica, Bukow, Bukowina (Bukojna), Chmjelow, Dubc, Dubrawa, Grabin, Hrabowka, Gwózd, Jabłońca, Jaseń, Jaseńca, Jawoŕ, Jawornik, Jědlow, Jědlica, Jilwa, Lipje, Lipsk, Malin, Rohozna, Sliwin, Smolnja, Swidnica, Tornow, Wolešnica.

Zaso druhe mjenowachu so po załožerjach abo prěnich zasydlerjach: Bohusławowicy (nětko: Bójswecy), Radlubicy (nětko: Ralbicy), Bojanowicy (nětko: Banecy), Miłoćicy atd.

Wobdarjeni wot Boha ze strowym rozsudom dawachu naši prjedownicy kóždej wěcy zrozymliwe mjeno, tak zo mjeno samo wopřijeće wo wěcy podawaše. Tohodla mjenowachu so rěki, mjez jich sydlišćemi ćečace, po swojich samownosćach: Bagnica, Błonja, Čornica, Čorna Woda, Kamjenica, Ługnica, Mutnica, abo wot lěsow, hdźež mějachu swój počatk: Brěznica, Bukowa, Dubja, Jiwa, Sosnja (Khójnowa), Wjazownica, Wjeŕbowna, Wólšinka.

Wšitko to sta so w dalokej starodawnosći, wo kotrejž žane pisma njejsu powědałe; tola dźensniša serbska rěč wobswědča hišće, zo su naše wsy a rěki swoje mjena dostałe wot našich słowjanskich prjedownikow a wot žanoho druheho luda. Potajkim běchu prěni wobydlerjo kraja z toho sameho ludu, kotrehož potomnicy tež nětko k Božej khwalbje a k wopomnjeću sławneje minyłosće hišće tu přebywaju pod mjeno Serbow a Łužičanow.

§4. Łužičenjo a Serbja

Šěroka runina wot Wisły a Warty přez Wódru, Sprewju, Łobjo wot wusća rěki Wezery a połnócneho morja předstawja hišće nětko nižinu, přećehnjenu z mnohosću bahnow a tonidłow wosebje w Delnjej Łužicy a Brandenburgskej. W starodawnosći běchu tute kraja hišće bóle podmokłe, tak zo cyła přestěń smuhu bahnow abo łuhow tworješe, na kotrychž so tam přebywace ludy po městnosćach wšelako mjenowachu, ale wšitcy zhromadnje rěkachu Łuženjo abo Łučenjo. Tuto mjeno přeměni so we rće Romjanow a Grekow do Lugii, Lingi, a lohcy so wopřijmje, zo to hinak być njemóžeše; přetož starodawni drohowarjo po słowjanskich krajach njmějachu w swojej rěči słowjanske zynki ł, č a ž, a njemóžachu tohodla mjeno Łužanow a Łučanow prawje wurjec. Tak powědachu, do Roma abo Grecije so wróčiwši, wo ludach z mjenom Lugii a Lingi abo wo krajach Ługi a Łuki.

Wot drohowarjow a kupcow zhoni starodawny swět a zapisa za našu wědomosć, zo so „wulki lud Łužanow“ dźěleše na mnohe mjeńše ludy, porozdźělene přez bahna a lěsy, wot kotrychž sebi wone wosebite mjeno dachu dla rozeznaća wot susodow. Tohodla mjenowachu so ći, kotřiž w bukowych lěsach při delnjej Warće a Wódrje sydlachu, Bukowjenjo, w khójnowych borach abo lěsach w Slezskej Borjanowje, a jich susodźa we wólšowych lěsach při Wódrje Wolešnjenjo; w ćěmnych njedostupnych pralěsach při Kwisy bydlachu Dźědošenjo, a tym, kotřiž mjez błótami abo łuhami sydlachu, wosta mjeno Łužanow a pozdźišo Łužičanow.

Na zapad wot Łužičanow při Łobju, Solawje, Mohanje, w durinkskich horach, hač do Wółtawy (Fuldy) a na połnoć hač k Smolinam (Harcej) ležachu sydlišća Serbow, tež rozdźělenych na mnohe mjeńše ludy. Z nich běchu na prawym brjozy Łobja w prěnim lětstotku po Khrystusu sławni Budyšenjo, za Łobjom Mohilenjo, za Solawu w słowjanskich horach Durinkowje, wulki lud, kotrehož sydlišća daloko přez Mohan dosahachu, k połdnju hač do Dunaja, hdźež běše romska hranica.

Tak zajimaštaj dwaj wulkaj ludaj jeneho słowjanskeho naroda, Łuženjo a Serbja, samu srjedźiznu Europy. A njeběše mejz nimi w běhu pjećich prěnich stotkow po Khryšće ani jednoho Němca ani cuzeho knježićerja. Jenož na pomjezach so wojowaše — při Dunaju z Romjanami, a — při Wółtawje (Fuldźe) z Němcami, kotřiž chcychu tam Durinkam sólnje abo saliny z mocu wzać.

§5. Serbja a Łužičenjo w prěnich pjećich stotkach po Khryšće

Něšto přez dźesać lět před Khrystom bu Mirobud, młodźenc z wosebneho rodu, kubłany w Romje a wuznamjenjeny z přećelstwom kejžora Augusta, za krala Čechow a Morawjanow pozběhnjeny. Přihladowawši w Romje zarjadowanju kraja chcyše Mirobud w swojim kraju tež sylne knježenje zawjesć a sam po kralowsku knježić, štož so wjele ludźom njespodobaše, dokelž běchu žiwjenju w prěnjotnej swobodźe přiwučeni a w kralowskej mocy tyranstwo widźachu. Ale Mirobud, kiž měješe 74,000 wójska po romskim wašnju wuwučeneho, njedźiwaše na přećiwnikow a podćisny sebi susodne słowjanske ludy: Serbow za Łobjom a Budyšanow, tež přiwjedźe „wulki lud Łužanow“ pod swoju móc. Jeho knježstwo dosahowaše wot Dunaja hač do rěki Habole a na wječor hač do Čorneho lěsa. To měješe prěnje wulke słowjanske mócnaŕstwo być, ale ludy njezapřijachu tehdy hišće wužitk zwjazka pod knježenjom jednoho krala. Njespokoni z nowym porjadom přihotowachu njeměr a čakachu na přihódny čas za zjawne rokoćenje.

Pola Budyšanow khowaše so młodźenc Chatowłod, kotryž bě z Čech ćeknyć dyrbjał, dokelž měješe zwadu z Mirobudom. Chatowłod čakaše na přiležnosć, zo by so na Mirobudźe wjećił a hdyž kónčnje přez zapletki Romjanow njeměr jednotu w mócnaŕstwje Mirobuda roztorže, přićeže Chatowłod ze sylnej črjódu wojowarjow do Čech, doby hłowny hród Mirobuda a zebra tam nahladne pokłady, něhdy Romjanam wotdobyte. Chatowłod so zradowaše, ale nic dołho, přetož w krótkim dyrbješe sam pola Romjanow wućek pytać (w lěće 19 po Khr.). Mócnaŕstwo Mirobuda rozpadny: Serbja a Łužičenjo wróčichu so zaso k prjedawšemu žiwjenju w rozdźělnych splahach.

W tym času knježeše w Čechach Wanjo (Vannius), wo kotrymž so powědaše, zo je z dawkow a rubjeństwow w swojim třicećilětnym knježenju wulke bohatstwa nahromadźił. Na tajku powěsć ćehnjechu wobrónjene syły łužiskich wojowarjow do Čech. Wanjo so mužnje wobaraše, ale Łužičenjo jeho přewinychu a jeho kraj wurubichu (w lěće 51 po Krh.).

Tue podawki dachu swětej ludy při Sprewi a Wódrje přebywace póznać. Wottal buchu Budyšenjo znaći jako wosebity lud, kotryž Grekowje po swojim Butinow mjenowachu. Wot toho časa počachu Łučanow „wulki lud“ mjenować, na někotre mócne a w bitwach njebojazne splahi so dźělacy, kotryž měješe swoje swjatnicy a swojich bohow, wo čimž so hač do kóncu 1. lětstotka w Romje wospjetnje powědaše.

W pozdźišim času, hdyž dołhe wójny Romjanow z Morawjanami njepřećelstwo Słowjanow přećiwo Romjanam rozhorichu, ćehnjechu tež Łučenjo pod wjednikom Zemjanom do Gallije, ale kejžor Probus jich w lěće 277 dospołnje zbi a zaja Zemjana; tola w krótkim jeho pušći a sčini z nim zwjazk.

Po tym nastupowace njeměrně časy w romskim mócnaŕstwje a napady cuzych ludow na słowjanske kraje při Dunaju wotwobroćichu kedźbnosć romskich a grekskich historikow wot połnócnych a nawječornych Słowjanow. Z tuteje přičiny je wšitko, štož je so pola nich hač do 5. stotka stało, do zapomnjenja přišło. A hdyž po padźe romskeho mócnaŕstwa (l. 476) w Europje wot dawna zabyte ludy z nowa wustupowachu, pokazachu so na spočatku 6. stotka Serbja při Łobju a Solawje pod swojim samsnym mjenom, a za Solawu běchu Durinkowje derje znaći.

§6. Přikchad Němcow. Pad Durinkow w lěće 531.

Njewulka němska ludnosć při delnym Rheinje a při Wezerje njemóžeše w prěnich stotkach po Khryšće k ranju do słowjanskich krajow jara so rozšěrjeć. Ale wuspěch Němcow we wurubjowanju bohatych romskich městow při Rheinje zbudźowaše jich bratrow Skandinawow, zo do južnych tohorunja romskich krajow khwatachu. Běše to skónčnje potrěbnosć; přetož wot starodawnych časow wućahowaše skandinavska młodźina z bojosće před hłodom kóždolětnje, zo by lěpše žiwjenje druhdźe po swěé pytała. Tež bywaše nałožk, zo starši młodźinu z domu wupokazachu. Z tajkich wuhnancow nastachu črjódy namóŕskich rubježnikow, kotřiž na móŕskich pobrjohach rubicy so při wusću abo wuliwje Łobja a Wezery zasydlichu a wottam přeco dale do słowjanskeho kraja so ćišćachu.

Přibywaca skandinavska ludnosć wutwori mjez Němcami wosebity splah jasnowłosatych módrowóčnych — Saksow, kotřiž so w prěnich lětstotkach po Khryšće mje delnim Łobjom a Rheinom rozšěrjowachu. W tym samym času nadpadowachu druzy wukhadnicy ze Skandinavije — Frankowje w 5. lětstotku Galliju a powalichu tam romske knježenje, wobsadźichu města, přeměnichu Gallow do poddanow a załožichu mócnaŕstwo Frankow.

Derje wobdźěłany a zamóžity kraj Durinkow wabješe lakomych Frankow k sebi; ale dokelž ći čujachu, zo sami njejsu dosć mócni přećiwo Durinkam, sčinichu zwjazk ze Saksami, hišće bóle požadliwymi za rubjenstwom a za krajom z cuzej prócu wobdźěłanym. Po wotrěčenju walichu so z dweju stronow njenadźijcy na Durinkow, kotřiž mějachu tak před sobu Frankow wot Rheina postupowacych, a za sobu Sakskow wot połnocy přićahowacych, a tohodla swojeje hranicy wobróć njemóžachu. Tłóčeni z dweju stronow zajachu Durinkowje stojišćo při rěcy Unstrut, hdźež jim zjednoćeni nadpadnicy tajke poraženje přihotowachu, zo bu rěka z ćěłami zabitych tak nepjelnjena, zo Frankowje po nich jako po mosće na napřećiwny brjóh překhadźachu. Dobyćerjo rozdźělichu mje sobu, dobyty kraj (l. 531) tak, zo kraj k połdnju wot rěki Unstrut Frankam připadźe a kraj k połnocy Saksam, kotřiž wowrótnjeni přez dobyće wěšch lěchow abo wobsedźerjow morichu a jich zemju sebi wzachu; dokelž pak sami cyły kraj wobdźěłać njezamóžachu, dowolichu słowjanskim ludźom, kiž běchu při žiwjenju wostali, zo bychu jón wobdźěłali z winowatosću płaćenja wěsteho dawka.

Z podćisnjenjom Durinkow zhubi so połojca wulkeho serbskeho luda na wěčne; njepřećelowje přesunychu swoju hranicu hač do rěki Soławy, na kotrejež pobrjohach dyrbjachu njewotwisni Serbja dale so wobarać před nadpadami. Wottal spočina so 400lětne wojowanje Serbow z Frankami a Saksami wo njewotwisnosć.